-


مقدمه

رودخانه یک سیستم دینامیکی است که متغیر‌های اقلیمی، زمین‌شناسی، فیزیوگرافی و فعالیت‌های تکتونیکی بر روی سرعت و نوع جریان، عمق، میزان حمل و نقل رسوب و در نتیجه بر تشکیل رخساره‌های رسوبی در آن نقش بسزایی ایفا می‌کنند (Sear and Newson 2003; Friend and Dade 2005; Demoulin 2011). بررسی رودخانه‌ها به منظور مدیریت سیلاب‌ها، تأمین آب و ساخت کانال‌های مصنوعی، مطالعه فرسایش رودخانه‌ای و رسوب‌گذاری در مخازن سد‌ها و مبارزه با آلودگی‌های آب‌های سطحی و زیرزمینی انجام می‌شود. چنین شناختی برای تفسیر رسوبات رودخانه‌ای قدیمه استفاده می‌شود و در اکتشاف، توسعه و مدیریت منابع اقتصادی مهم دربردارنده آب، نفت، گاز، کانی‌های پلاسر و زغال حائز اهمیت است (Thompson 2008; Uribelarrea and Benito 2008; Lehotsky, et al. 2010; Mori 2010). مطالعات زیادی در خصوص تغییرات اندازه ذرات به سمت پایین دست صورت گرفته است که همگی کاهش اندازه ذرات به سمت پایین‌دست را تأیید نموده‌اند که خود حاصل فرآیند‌های جورشدگی و سایش ذرات است (Parker 1991a,b; Ferguson et al. 1996; Lewin and Brewer 2002)، اما ممکن است عواملی سبب پیچیدگی این الگو شوند (Rice and Church 2010).

از جمله این عوامل می‌توان به تولید کم رسوب، منابع جانبی رسوب (Heller et al. 2001; Davey and Lapoine 2007) و عوامل محلی تغییر کانال (1996 Rice and Church) از نظر تغییرات کانال توسط انسان (Surian 2002) و یا تأثیر سنگ‌شناسی در ریخت‌شناسی کانال (Constantine etal. 2003; Heitmuller and Hudson 2009) اشاره کرد. رخساره‌های رسوبی که در کانال و خارج رودخانه نهشته می‌شوند (Kjemperud et al. 2008; Mannai-Tayech and Otero 2005) می‌توانند دربازسازی محیط تشکیل آنها کاربرد داشته باشند (2002 .Kwon et al) این رخساره‌ها که در شرایط مختلف رسوبی بر جای گذاشته می‌شوند ناشی از تغییرات رژیم جریان و یا در مقیاس بزرگتر تغییرات در محیط رسوبی هستند (Kumar et al. 2007; Miall 2006).

هدف از این مطالعه بررسی رخساره‌های رسوبی و عناصر ساختاری، تغییرات اندازه ذرات، عوامل مؤثر در ریزشوندگی به طرف پایین‌دست، تعیین عوامل مؤثر در ایجاد ناپیوستگی‌های رسوبی و ارتباط آنها با مؤلفه‌های بافتی است. به دلیل احتمال وقوع سیلاب و نیز فرسایش نسبتاً بالا در این منطقه، بررسی‌های رسوب‌شناسی و نیز مطالعه واحدهای زمین شناسی ضرورت دارد.

 

منطقه مورد مطالعه

حوضه‌رسوبی صدخرو در شمال روستای به همین نام واقع در غرب سبزوار با طول ˝42 ׳7 ˚57 تا ˝19 ׳5 ˚57 شرقی و عرض ˝10 ׳26 ˚36 تا ˝16 ׳17 ˚36 شمالی قرار دارد (شکل1). وسعت این حوزه آبریز 321/66 کیلومتر مربع و به شکل کشیده است. تصویر ماهواره‌ای و ژئومورفولوژی آن مشخص شده است (شکل2).

قابل ذکر است که جاده آسفالته و نیز جاده فرعی مشخص شده در نقشه تنها راه‌های دسترسی به حوضه‌رسوبی مورد مطالعه است و در قسمت شمال حوضه به علت کوهستانی بودن منطقه راه‌های دسترسی به این حوضه وجود ندارد.

 

 

 

شکل 1- راه‌های دسترسی به حوزه آبریز صدخرو (سبزوار با رنگ قرمز و حوضه‌رسوبی صدخرو با رنگ مشکی در نقشه ایران مشخص شده است)

 

 

            

شکل 2- الف) تصویر ماهواره‌ای حوزه آبریز صدخرو. ب) نقشه ژئومورفولوژی حوزه آبریز صدخرو که برخی ارتفاعات کلیدی روی آن مشخص شده است.

 

 

واحد‌های زمین‌شناسی این منطقه شامل افیولیت ملانژ‌ها و آهک که در بالادست وجود دارند، کنگلومرا و ماسه‌سنگ در قسمت میانی و شیل و مارن که در قسمت میانی و پایین‌دست حوضه قرار دارد. بیشتر گسل‌های این منطقه از نوع نرمال بوده و در قسمت بالادست و میانه این حوضه واقع شده‌اند و دارای روند جنوب شرق-شمال غرب هستند (سهندی 1371) (شکل3).

 

 

 

شکل 3- نقشه زمین‌شناسی حوزه آبریز رودخانه صدخرو در غرب سبزوار با استفاده از نقشه زمین‌شناسی 1:250000 سبزوار (برگرفته از سهندی 1371).

 


روش مطالعه

با استفاده از نقشه زمین‌شناسی 1:250000 سبزوار (سهندی 1371)، آبراهه اصلی، آبراهه‌های فرعی و نیز زیرحوضه‌های موجود شناسایی و مساحت هر زیرحوضه محاسبه شد (شکل4 و جدول1).

تعداد 54 نمونه رسوب در فاصله‌ای به طول 5/16 کیلومتر در مسیر کانال اصلی رودخانه از بالادست تا پایین‌ دست از کف کانال اصلی برداشت و موقعیت هر یک از آنها با GPS مشخص گردید (شکل2). در نمونه‌گیری سعی شد نمونه‌ها از قسمت فعال کانال که رابطه نزدیکی با رژیم جریانی حال حاضر رودخانه دارند، برداشت شوند. پس از نمونه‌برداری مراحل آماده‌سازی شامل حذف رطوبت اولیه و موادآلی، سپس نمونه‌ها با استفاده از ترازوی Mettler PL62 با دقت 001/0 گرم توزین شد. با استفاده از روش غربال خشک و با فواصل 5/0 فی (از 6- فی تا 4 فی) نمونه‌ها الک شده و درصد وزنی ذرات در اندازه‌های گراول، ماسه و گل محاسبه شد و سپس نام‌گذاری بافت رسوبات با استفاده از روش فولک (1974) انجام گرفت. مشخصه‌های اندازه ذرات شامل میانگین و میانه قطر ذرات، جورشدگی، کج شدگی و کشیدگی به روش ترسیمی جامع فولک (1974) محاسبه شد. همچنین براساس شواهد و مطالعات صحرایی که در طول مسیر حرکت از بالادست تا پایین ‌دست رودخانه صدخرو انجام گرفت، رخساره‌های رسوبی موجود در دیواره رودخانه بررسی و براساس رده ‌بندی (Miall 2006) نام‌گذاری شدند. نقشه زمین‌شناسی حوزه آبریز رودخانه صدخرو نیز توسط نقشه زمین‌شناسی1:250000 سبزوار رسم شد (شکل3). در مرحله بعد با استفاده از نقشه زمین‌شناسی و عکس ماهواره‌ای، آبراهه‌های موجود در حوضه رسوبی رسم شده و سپس در قسمت‌هایی که شاخه‌های آبراهه‌ای اصلی‌تر به یک نقطه جهت‌یابی شده‌اند به عنوان یک مرز زیر حوضه مشخص شدند. همچنین در نرم افزار GIS نقشه توپوگرافی رسم شد.

 

 

 

شکل 4- نقشه واحدهای هیدرولوژیک یا زیر حوضه‌های حوزه آبریز صدخرو، آبراهه درجه یک کانال اصلی را مشخص می‌کند

 


جدول 1- مساحت زیرحوضه‌های موجود در رودخانه صدخرو

زیرحوضه

مساحت (Km2)

زیرحوضه1

021/4

زیرحوضه2

06/3

زیرحوضه3

55/2

زیرحوضه4

41/3

زیرحوضه5

1/4

زیرحوضه6

21/10

زیرحوضه7

65/8

زیرحوضه8

31/8

زیرحوضه9

15/6

زیرحوضه10

82/15

 

پروفیل طولی و عرضی رودخانه در محیط GIS ترسیم شد (شکل 5 و 6). همان‌طور که در پروفیل طولی مشهود است از بالادست به سمت پایین دست ارتفاع کاهش یافته و نیز با توجه به مقاطع عرضی رسم شده که در روی تصویر ماهواره‌ای موقعیت آنها نشان داده شده است، مشخص می‌شود که در طول مسیر به سمت پایین دست شیب دیواره‌های کانال کاهش و عرض کانال افزایش می‌یابد. برای بررسی تغییر جنس رسوبات و نقش لیتولوژی‌های اطراف در تولید رسوب و نیز به منظور مطالعه کانی‌های اپک موجود در رسوبات از آنها به ترتیب 20 مقطع میکروسکوپی و 10 مقطع صیقلی نازک تهیه گردید. 

 

شکل 5- پروفیل طولی رودخانه صدخرو. همان‌طور که در شکل مشخص است به سمت پایین دست ارتفاع کم شده است.


 

 

شکل 6- پروفیل‌های عرضی رودخانه صدخرو در چند مقطع از رودخانه که در تصویر مشخص شده است. از تصویر الف تا تصویر ت عرض افزایش و شیب کانال کاهش یافته است (نقاط نمونه‌برداری در شکل مشخص شده است).

 


بحث و نتایج

آنالیز ذرات

توزیع اندازه ذرات در رسوب به اختصاصات سنگ منشأ فرآیندهای هوازدگی، سایش و جورشدگی انتخابی آنها در هنگام حمل و نقل بستگی داشته و روی انواع رخساره‌های رسوبی تأثیرگذاراست (Snelder et al. 2011). پس از آنالیز رسوبات و محاسبه درصد گل، ماسه و گراول، رسوبات نام‌گذاری شده و در مثلث فولک (1974) مشخص شدند (جدول 2 و شکل 7).

 

جدول 2- مشخصات شیب، ارتفاع، نام‌گذاری رسوبات و پارامترهای اندازه ذرات در رودخانه صدخرو

نامگذاری  رسوبات

درصد گل

درصد ماسه

درصد گراول

میانه (mm)

میانگین (mm)

شیب(%)

ارتفاع(m)

فاصله تا نمونه1(km)

 

شماره نمونه

گراول

0

21/0

79/99

85/13

92/13

2/5

1641

0

1

گراول

03/0

47/0

5/99

12/11

15/11

5

1624

4/0

2

گراول

02/0

73/0

25/99

77/2

79/2

3

1603

67/0

3

گراول

03/0

38/6

58/93

02/14

08/14

15

1581

03/1

4

گراول

031/0

61/5

35/94

51/6

44/6

7

1570

19/1

5

گراول

29/0

49/3

47/96

42/6

4/6

2/2

1546

51/1

6

گراول

03/0

52/3

44/96

41/5

38/5

7

1523

86/1

7

گراول

09/0

38/7

52/92

45/5

5/3

6

1515

17/2

8

گراول

24/0

49/19

25/80

91/1

86/3

6

1493

49/2

9

گراول ماسه‌ای

64/0

72/42

62/56

13/3

03/5

2/1

1474

85/2

10

گراول ماسه‌ای

32/0

34/31

32/68

80/3

81/4

7

1451

26/3

11

گراول ماسه‌ای

17/0

22/25

56/74

79/1

77/3

4/3

1446

59/3

12

گراول ماسه‌ای

25/0

47/41

51/59

73/1

77/2

12

1423

93/3

13

گراول ماسه‌ای

11/0

35/51

55/48

11/3

09/5

8/5

1411

14/4

14

گراول ماسه‌ای

09/0

85/50

43/48

57/2

56/2

8/0

1386

52/4

15

گراول ماسه‌ای

84/1

38/32

58/67

36/2

46/2

6/1

1364

02/5

16

گراول ماسه‌ای

02/2

39/33

76/65

04/1

34/1

6/8

1360

39/5

17

گراول ماسه‌ای

91/0

28/44

8/54

48/3

48/1

8/2

1354

68/5

18

گراول ماسه‌ای

69/0

48/47

32/53

62/1

62/1

1/2

1329

03/6

19

گراول ماسه‌ای

65/0

75/31

55/67

94/1

94/1

8/5

1311

41/6

20

گراول ماسه‌ای

36/0

16/54

47/45

84/1

54/2

3/3

1298

63/6

21

گراول ماسه‌ای

57/0

48/45

94/53

54/1

54/3

5

1288

93/6

22

گراول ماسه‌ای

72/0

53/50

78/48

97/0

97/3

8/2

1278

13/7

23

گراول ماسه‌ای

38/0

84/45

77/53

03/3

03/3

5/3

1268

48/7

24

گراول ماسه‌ای

56/0

44/46

99/52

47/1

47/1

8/2

1256

81/7

25

گراول ماسه‌ای

66/0

51/49

64/50

39/2

34/4

6/6

1243

27/8

26

گراول ماسه‌ای

1/2

31/46

58/51

99/1

9/3

1/3

1220

61/8

27

گراول ماسه‌ای

24/1

59/47

32/51

83/3

81/3

1/1

1215

77/8

28

گراول ماسه‌ای

16/1

1/45

73/53

67/3

63/3

6/3

1212

03/9

29

گراول ماسه‌ای

8/1

43/44

78/54

93/2

94/3

9/3

1203

28/9

30

گراول ماسه‌ای

98/0

71/52

86/51

23/1

19/3

5/2

1192

56/9

31

گراول ماسه‌ای

45/1

49/45

33/53

29/2

39/3

1/5

1189

68/9

32

گراول ماسه‌ای

23/1

31/54

53/44

1/3

03/3

5/1

1177

91/9

33

گراول ماسه‌ای

59/0

38/45

11/54

83/2

88/2

8/2

1173

05/10

34

گراول ماسه‌ای

05/1

51/43

21/55

21/2

18/2

5/3

1165

53/10

35

گراول ماسه‌ای

99/0

65/41

43/57

22/2

29/2

7

1153

86/10

36

گراول ماسه‌ای

16/1

42/41

58/51

13/2

23/2

7/5

1139

06/11

37

گراول ماسه‌ای

02/1

21/44

65/54

54/1

44/2

8/0

1137

31/11

38

گراول ماسه‌ای

26/0

18/43

71/56

47/1

47/1

4/2

1128

76/11

39

گراول ماسه‌ای

95/0

53/51

6/47

37/1

37/1

4

1116

06/12

40

گراول ماسه‌ای

89/1

31/53

65/44

1

97/1

5

1105

28/12

41

گراول ماسه‌ای

29/2

13/55

43/42

23/1

23/1

1/2

1099

56/12

42

گراول ماسه‌ای

99/4

3/52

1/43

77/0

77/0

7/1

1095

79/12

43

گراول ماسه‌ای

01/3

14/56

86/40

07/1

08/1

8/3

1081

15/13

44

گراول ماسه‌ای

87/2

58/53

32/44

12/1

14/1

8/1

1073

57/13

45

گراول ماسه‌ای

03/3

37/51

89/45

01/1

01/1

5/5

1048

02/14

46

گراول ماسه‌ای

41/3

34/52

54/45

98/0

98/0

35/0

1045

87/14

47

گراول ماسه‌ای

65/3

11/55

91/40

03/1

03/1

3/2

1039

05/15

48

گراول ماسه‌ای

04/4

43/54

59/41

97/0

97/0

8/1

1036

22/15

49

گراول ماسه‌ای

14/4

87/52

76/43

89/0

89/0

5/2

1030

45/15

50

گراول ماسه‌ای

1/5

1/59

79/35

09/1

09/1

1/2

1025

68/15

51

گراول ماسه‌ای

73/5

34/65

86/30

29/1

29/1

7/1

1021

92/15

52

ماسه گراولی

1/4

1/71

97/27

13/1

18/1

2/2

1016

14/16

53

ماسه گراولی

9/3

45/70

47/28

01/1

1

2

1014

24/16

54

 

 

با استفاده از نتایج به‌دست آمده در جدول2 گراول،گراول ماسه‌ای و ماسه گراولی به ترتیب 66/16 درصد، 62/79 درصد و ماسه گراولی 7/3 درصد می‌باشد که گراول ماسه‌ای بیشترین درصد را به خود اختصاص داده است.

 

 

 

شکل 7- محل نمونه‌های برداشت شده بر روی مثلث نام‌گذاری (فولک 1974)

 

 

نمودار تغییرات میانه و میانگین ذرات با استفاده از داده‌های حاصل از آنالیز رسم گردید (شکل8). علاوه بر میانه و میانگین توزیع اندازه ذرات، سایر مؤلفه‌های بافتی (جورشدگی، کج‌شدگی و کشیدگی) نیز در رودخانه مورد مطالعه تعیین شد (جدول3).

 

 

 

جدول 3- پارامترهای کج شدگی، جورشدگی و کشیدگی در رودخانه صدخرو

توصیف جورشدگی

جورشدگی (فی)

توصیف کشیدگی

کشیدگی

توصیف کج‌شدگی

کج‌شدگی

شماره نمونه

خیلی ضعیف

02/2

خیلی پهن

31/0

بسیار منفی

85/0-

1

ضعیف

9/1

خیلی پهن

48/0

بسیار منفی

86/0-

2

ضعیف

87/1

خیلی چهن

32/0

منفی

3/0-

3

متوسط

99/0

خیلی پهن

25/0

منفی

23/0-

4

ضعیف

75/1

خیلی پهن

29/0

بسیار منفی

9/0-

5

ضعیف

76/1

پهن

69/0

بسیار منفی

4/0-

6

ضعیف

7/1

خیلی پهن

12/0

تقریبا متقارن

1/0

7

متوسط

99/0

متوسط کشیده

97/0

بسیار منفی

43/0-

8

ضعیف

6/1

متوسط کشیده

95/0

بسیار منفی

86/0-

9

ضعیف

32/1

پهن

67/0

بسیار منفی

54/0-

10

ضعیف

25/1

بسیار پهن

32/0

بسیار منفی

65/0-

11

ضعیف

17/1

بسیار پهن

25/0

بسیار منفی

87/0-

12

ضعیف

26/1

متوسط کشیده

99/0

بسیار منفی

34/0-

13

ضعیف

56/1

متوسط کشیده

97/0

بسیار منفی

75/0-

14

متوسط

69/0

متوسط کشیده

1/1

مثبت

2/0

15

متوسط

15/1

پهن

69/0

منفی

25/0-

16

ضعیف

27/1

متوسط کشیده

9/0

تقریبا متقارن

08/0

17

ضعیف

15/1

پهن

85/0

بسیار مثبت

4/0

18

ضعیف

03/1

متوسط کشیده

06/1

بسیار مثبت

5/0

19

ضعیف

19/1

متوسط کشیده

1

تقریبا متقارن

1/0

20

ضعیف

25/1

کشیده

17/1

مثبت

3/0

21

ضعیف

55/1

متوسط کشیده

02/1

بسیار مثبت

4/0

22

ضعیف

19/1

متوسط کشیده

05/1

تقریبا متقارن

1/0

23

ضعیف

17/1

پهن

85/0

تقریبا متقارن

01/0-

24

ضعیف

36/1

متوسط کشیده

17/1

مثبت

2/0

25

ضعیف

15/1

کشیده

21/1

مثبت

15/0

26

خیلی ضعیف

02/2

کشیده

12/1

منفی

12/0-

27

ضعیف

2/1

کشیده

35/1

مثبت

13/0

28

ضعیف

25/1

پهن

7/0

بسیار منفی

34/0-

29

ضعیف

65/1

پهن

87/0

مثبت

21/0

30

ضعیف

04/1

بسیار پهن

6/0

مثبت

14/0

31

ضعیف

28/1

متوسط کشیده

9/0

تقریبا متقارن

1/0

32

متوسط

97/0

کشیده

5/1

بسیار مثبت

4/0

33

ضعیف

03/1

متوسط کشیده

02/1

بسیار منفی

53/0-

34

ضعیف

1/1

متوسط کشیده

06/1

منفی

25/0-

35

متوسط

81/0

کشیده

14/1

منفی

1/0-

36

ضعیف

22/1

متوسط کشیده

07/1

مثبت

1/0

37

متوسط

95/0

کشیده

30/1

منفی

2/0-

38

ضعیف

14/1

متوسط کشیده

11/1

مثبت

11/0

39

متوسط

99/0

کشیده

22/1

بسیار مثبت

57/0

40

خوب متوسط

69/0

بسیار کشیده

65/1

بسیار مثبت

9/0

41

ضعیف

1

متوسط کشیده

03/1

بسیار مثبت

87/0

42

خوب متوسط

55/0

بسیار کشیده

58/1

بسیار مثبت

80/0

43

متوسط

98/0

بسیار کشیده

50/1

بسیار مثبت

67/0

44

متوسط

87/0

بسیار کشیده

61/1

بسیار مثبت

7/0

45

خوب متوسط

491/0

بسیار کشیده

58/1

بسیار مثبت

9/0

46

خوب متوسط

71/0

بسیار کشیده

32/1

بسیار مثبت

91/0

47

متوسط

1

کشیده

35/1

بسیار مثبت

89/0

48

متوسط

92/0

بسیار کشیده

49/1

بسیار مثبت

76/0

49

ضعیف

01/1

متوسط کشیده

08/1

بسیار مثبت

38/0

50

خوب متوسط

68/0

بسیار کشیده

59/1

بسیار مثبت

41/0

51

متوسط

2/1

بسیار کشیده

63/1

بسیار مثبت

65/0

52

متوسط

99/0

بسیار کشیده

61/1

مثبت

21/0

53

خوب متوسط

61/0

بسیار کشیده

59/1

بسیار مثبت

56/0

54

 

 

                                        

شکل 8- (الف) : تغییرات میانه اندازه ذرات در رودخانه صدخرو. (ب) : تغییرات میانگین اندازه ذرات در رودخانه صدخرو.

 

 

در اکثر رودخانه‌های با بار بستر گراول، اندازه ذرات به سمت پایین‌دست به‌صورت نمایی کاهش می‌یابد. مطالعات زیادی در این خصوص صورت گرفته است و همه این اصل را تأیید کرده‌اند که این حاصل فرآیندهای جورشدگی هیدرولیکی و سایش ذرات است (Ferguson et al. 1996) سایش شامل فرآیندهایی از جمله ورقه‌ای شدن، ساییده شدن، شکستگی و برخورد ماسه‌ها به همدیگر است. مهم‌ترین عامل مؤثر بر نرخ سایش، جنس، اندازه و شکل اولیه ذرات است (Bertoldi et al. 2010). مطالعات رسوب‌شناسی در طول کانال اصلی این حوزه مشخص می‌کند که روند تغییر اندازه ذرات ، به جز در موارد جزیی که قابل چشم‌‌پوشی می‌باشد، از الگوی نمایی کاهش به سمت پایین‌دست پیروی می‌کند (شکل8). این پیوستگی رسوبی در طول رودخانه می‌تواند نشان‌دهنده تأثیر نداشتن و یا به‌عبارتی تأثیر قابل چشم‌پوشی عوامل نامبرده شده در بالا ‌باشد. حالت ریزشوندگی به طرف پایین دست که در بیشتر رودخانه‌های با باربستر گراولی حکم فرماست در اینجا نیز به خوبی قابل مشاهده است.

جورشدگی از کمیت‌های آماری است که می تواند در محیط‌های رسوبی جریانی، شاخص خوبی برای نشان دادن انرژی و تداوم جریان باشد. انتظار می‌رود میزان جور شدگی ذرات، از بالادست به سمت پایین دست رودخانه‌ها افزایش نشان دهد. کشیدگی منحنی، اطلاعات زیادی در رابطه با جورشدگی و اندازه دانه‌ها در اختیار قرار می‌دهد که این اطلاعات برای تعبیر و تفسیر محیط رسوبی و همچنین فرآیندهای رسوب‌گذاری از اهمیت خاصی برخوردار است (موسوی حرمی 1386) (شکل9).

 

 

 

               شکل 9- تغییرات برخی از پارامترهای رسوبی در رودخانه مورد مطالعه (الف): تغییرات جورشدگی در مقابل افزایش مسافت (ب): تغییرات کشیدگی در مقابل افزایش مسافت (ج) - تغییرات کج‌شدگی رسوبات در طول رودخانه صدخرو.

 

 

در طول رودخانه صدخرو نیز با بررسی‌های صورت گرفته مشخص شده هر چه به سمت پایین دست پیش برویم جورشدگی افزایش می‌یابد. اکثر نمونه‌ها در حوضه مورد مطالعه دارای جورشدگی ضعیف (دامنه تغییرات از89/0 تا 02/2 فی) هستند و این دلالت بر این دارد که رژیم جریان در بخش‌های اصلی رودخانه به صورتی است که امکان جورشدگی بهتری در رسوبات وجود ندارد (شکل 9 الف). این موضوع می‌تواند آشفتگی جریان را به دلیل تغییر شیب و خصوصیات سنگ‌شناسی در طول زمان نشان دهد. دامنه تغییرات کشیدگی در رسوبات رودخانه‌ای حوضه مورد مطالعه بین 12/0 تا 65/1 در تغییر است (شکل 9 ب). به عبارتی نمونه‌ها دارای منحنی بسیار پهن تا کشیده هستند.

رسوبات رودخانه‌ای غالباً دارای کج‌شدگی مثبت هستند؛ بدین معنا که ذرات دانه ریزتر، از فراوانی نسبی بیشتری نسبت به ذرات دانه درشت‌تر نمونه رسوبی برخوردارند (شکل 9 ج).

در رودخانه صدخرو نیز در قسمت بالادست که مقدار ذرات ریز کم می‌باشد کج شدگی رسوبات منفی بوده اما هر چه به سمت پایین دست برویم به علت حضور رسوبات دانه ریزتر که معمولاً از سازندهای اطراف، آبراهه‌های فرعی و نیز دشت سیلابی به کانال اصلی راه یافته‌اند کج‌شدگی مثبت شده ‌است. دامنه‌ تغییرات کج‌شدگی در رسوبات رودخانه مورد مطالعه با توجه به شکل11، از 86/0- تا 9/0 در تغییر است. رسوبات با کج‌شدگی مثبت نشان‌دهنده فراوانی بیشتر ذرات ریز در بین ذرات درشت‌تر می‌باشد. کج‌شدگی رسوبات عموماً مثبت است که این امر در محیط‌های رودخانه‌ای طبیعی بوده و حاکی از فرصت کافی نبودن برای شستن ذرات دانه ریز توسط جریان آب است (Rice 1999) (شکل10 الف و ب). عوامل دیگری مانند سایش و خردشدن دانه‌های ناپایدار و نیز تغذیه کانال اصلی توسط آبراهه‌های فرعی به تولید رسوبات ریزتر کمک می‌کند. کج‌شدگی منفی در قسمت بالادست به وضوح دیده می‌شود که علت آن می‌تواند شسته شدن ذرات ریز، شیب تند بستر و یا ورود دانه درشت‌ها به داخل کانال اصلی است (شکل 10پ و ت).

 

 

 

شکل 10- (الف) : ورود ذرات ریزدانه از آبراهه‌های فرعی به درون کانال که باعث کج‌شدگی مثبت می‌شود (کانال فرعی با فلش مشخص شده است).(ب) : ورود رسوبات ریزدانه از دشت سیلابی به درون کانال اصلی. برخی از عوامل که باعث کج‌شدگی منفی در رودخانه شده‌اند (پ) : وجود شیب تند در بستر رودخانه (ت) : ورود دانه درشت‌ها از سازندهای اطراف به درون کانال اصلی.

 

 

رخساره‌های رسوبی و عناصر ساختاری

با توجه به شواهد و مطالعات صحرایی که در طول مسیر حرکت از بالادست تا پایین‌دست رودخانه‌های اصلی انجام گرفت، رخساره‌های رسوبی براساس اندازه در سه گروه رخساره‌های گراولی (شامل Gmm و Gcm)، رخساره‌های ماسه‌ای (St, Sp, Sm) و رخساره‌های گلی (Fm و Fl) شناسایی و نام‌گذاری شدند (شکل11).

رخساره‌های گراول توده‌ای با زمینه قطعات درشت (Gcm) و گراول توده‌ای با زمینه ماتریکس (Gmm) توسط جریان‌های خطی و آشفته و همچنین جریان‌های خرده‌دار با پلاستیسیته کاذب و ویسکوزیته و بار رسوبی بالا بر جای گذاشته می‌شود (Kosun et al. 2009). همان‌طورکه در جدول 2 مشخص است رسوبات این رودخانه بیشتر در رده گراول ماسه‌ای و سپس گراول هستند. این ذرات غالباً نیمه زاویه‌‌دار تا نیمه گرد شده، با کرویت پایین تا متوسط و جورشدگی ضعیف هستند. در قطعات موجود هیچ نوع جهت یافتگی دیده نمی‌شود که معرف جریان خرده‌دار کانالی است (Kim et al. 2009).

 

 

 

شکل 11- موقعیت جغرافیایی حوزه آبریز صدخرو که در آن موقعیت هر یک از اشکال رخساره نشان داده شده است. الف : رخساره‌های Gcm (گراول با طبقه‌بندی توده‌ای با زمینه کلاستی) و Gmm (گراول با طبقه‌بندی توده‌ای با زمینه ماتریکس). ب : رخساره‌های Gcm (گراول با طبقه‌بندی توده‌ای با زمینه کلاستی)،  Sm (ماسه با طبقه‌بندی توده‌ای) و Gmm (گراول با طبقه‌بندی توده‌ای با زمینه ماتریکس). پ : رخساره‌های Sm (ماسه با طبقه‌بندی توده‌ای)، Fm (گل با طبقه‌بندی توده‌ای) و Gcm (گراول با طبقه‌بندی توده‌ای با زمینه کلاستی) ت :رخساره‌های Gcm (گراول با طبقه‌بندی توده‌ای با زمینه کلاستی) و Gmm (گراول با طبقه‌بندی توده‌ای با زمینه ماتریکس)، ث : رخساره Fl (ماسهباطبقه‌بندیموربعدسی) و Gcm (گراول با طبقه‌بندی توده‌ای با زمینه کلاستی)، ج : رخساره St (ماسهباطبقه‌بندیموربعدسی)، چ : رخساره Sp (ماسه با طبقات مورب مسطح).

 

ذرات رخساره Sm دارای جورشدگی متوسط، کرویت پایین بوده و بیشتر حاصل از فرسایش واحد‌های کنگلومرایی و ماسه‌سنگی حوضه است. این رخساره ممکن است در اثر میزان بالای رسوب‌گذاری و تحت تأثیر جریان‌های گراویته‌ای نهشته شده باشد (Khalifa and Catuneanu 2008). در منطقه مورد مطالعه به ترتیب بیشترین ضخامت مربوط به رخساره‌های Gcm، Gmm، Fm، Fl ، Sp ، St و کمترین ضخامت هم مربوط به رخساره Sm می‌باشد.

رخساره Fm با ضخامت نسبتاً کمی دیده می‌شود و می‌توان آن را مربوط به رسوب‌گذاری بار معلق در دشت سیلابی در نظر گرفت و رخساره Fl در دشت‌های سیلابی در سرعت‌های بسیار پایین جریان آب و در اثر رسوب‌گذاری ذرات معلق به وجود می‌آید (Miall 2006). با توجه به رخساره‌های رسوبی (شکل11) و عناصر ساختاری شناسایی شده (CH، SG، GB و FF) در منطقه مورد مطالعه که در شکل 12 مشاهده می‌کنید و و نیز براساس تقسیم‌بندی (Schumm 1985, 1981) رودخانه صدخرو از نوع بریده بریده با بار بستر گراولی- ماسه‌ای بوده و برطبق رده‌بندی (2008.Sensarma et al) جزو رودخانه‌های کوچک و دائمی است (جدول 4 و 5).

 

 

  

  

شکل 12- الف: عنصر ساختاری CHمتشکلازرخساره‌هایماسه‌ایوگراولی، ب:عنصر ساختاریGB، بار گراولی و اشکال لایه‌ایج: عنصرساختارینهشته‌هایجریانیگراویته‌ای SG متشکل از رخساره‌های گراولی، چ: عنصر ساختاری FF متشکل از رخساره‌های گلی و ماسه با طبقه‌بندی مورب مسطح

 

 

جدول 4- اختصاصات رخساره‌های رسوبی شناسایی شده در منطقه مورد مطالعه توسط کدهای رخساره‌ای  (Miall 2006)

تفسیر

توصیف رخساره

کد رخساره

رخساره

جریان خرده‌دار به فرم پلاستیک کاذب

گراول توده‌ای با زمینه قطعات درشت

Gcm

گراولی

جریان خرده‌دار پلاستیک، انرژی بالا

گراول توده‌ای با زمینه ماتریکس

Gmm

نهشته‌های جریانی گراویته‌ای – رسوبی

ماسه دانه‌ریز تا دانه درشت توده‌ای

Sm

 

ماسه ای

مهاجرت دون‌های دو بعدی با خط‌الراس موجی در رژیم پایین جریان

ماسه با طبقه‌بندی مورب مسطح

Sp

مهاجرت ریپل‌ها و مگاریپل‌ها سه بعدی با خط الراس سینوسی

ماسه با طبقه‌بندی مورب عدسی

St

رسوبات خارج از کانال،رسوبات کانال‌های متروکه یا رسوبات پوششی

گل و سیلت توده‌ای حاوی ریشه گیاهان

Fm

گلی

رسوبات کانال‌های متروکه و دشت‌های سیلابی

رخساره سیلتی-گلی حاوی لامیناسیون

Fl

 

جدول 5- اختصاصات عناصر ساختاری شناسایی شده در منطقه مورد مطالعه توسط کدهای مربوط به آنها  (Miall 2006)

تفسیر

مجموعه رخساره‌های رسوبی

عناصر ساختاری

رسوبات پر کننده کانال،مرز پایین فرسایشی، دارای شکل هندسی به صورت عدسی شکل و گسترده

Sm, Gmm

CH

جریان خرده‌دار در نواحی نزدیک به منشأ، وجود ساختارهای ورقه‌ای شکل ضخیم، مرزهای فرسایشی، ذرات درشت گراولی فراوان، جورشدگی ضعیف و عدم وجود چینه‌بندی

Gcm, Gmm

SG

حاصل مهاجرت سدهای گراولی و یا به‌صورت رسوبات باقی مانده در کف کانال، معمولاً دارای شکل هندسی عدسی شکل و گسترده

Sp, St, Gmm

GB

حاوی رسوبات ریز خارج از کانال، فرم توده‌ای و ورقه‌ای

Sp,Fl, Fm

FF

 

 

ترکیب رسوبات

براساس مطالعات صورت گرفته مشخص شد این حوزه دارای دو تیپ لیتولوژی است. دسته اول مربوط به افیولیت‌ها است که نشان‌دهنده موقعیت برخورد صفحات توران در شمال و ایران در جنوب است. این دسته سنگ‌ها شامل مجموعه‌ای درهم از گدازه‌های آتشفشانی زیر دریایی گابرو و سرپانتینیت‌ها حاصل از دگرسانی دونیت و هارزبورژیت است. دسته دوم سنگ‌های رسوبی که شامل ماسه‌سنگ،‌ مارن، شیل و کنگلومرا است که سن آنها ائوسن گزارش شده است (سهندی 1371). برای بررسی تغییر جنس رسوبات و نقش لیتولوژی‌های اطراف در تولید رسوب در طول رودخانه صدخرو، مقاطع میکروسکپی از رسوبات موجود در کانال اصلی مورد مطالعه قرار گرفت و براساس این مطالعات مشخص گردید:

1- در مجموع بیشتر کانی‌های سازنده رسوبات بستر رودخانه صدخرو مربوط به افیولیت‌ها بوده و شامل مقدار فراوانی پیروکسن، آمفیبول، الیوین، کربنات، پلاژیوکلاز، کانی‌های اپک و مقدار کمتری از کانی‌ها مربوط به سنگ‌های رسوبی بوده که بیشتر شامل کوارتز و خرده‌های آهکی می‌باشد. برای مطالعه کانی‌های اپک موجود در رسوبات، از آنها مقاطع صیقلی نازک تهیه گردید و با مطالعه آنها مشخص شد که در قسمت بالادست رودخانه صدخرو میانگین پیروکسن، آمفیبول، کانی‌های اپک، کانی‌های سنگ‌های رسوبی (کوارتز و پلاژیوکلاز) و خرده‌های آهکی در مقاطع مختلف به ترتیب 38 درصد، 22 درصد، 9 درصد، 25 درصد و 12 درصد است ولی هر چه به سمت پایین دست پیش می‌رویم این مقادیر تغییر می‌کند به طوری که میانگین آنها به ترتیب 14 درصد، 17 درصد 5/6 درصد، 8/39 درصد و 3/2 درصد می‌باشد (شکل 13 الف، ب و پ).

بیشتر کانی‌های اپک موجود در مقاطع، هماتیت بوده و مقدار بسیار اندکی مگنتیت و کالکوپیریت وجود دارد. به سمت پایین دست مقدار کانی‌های اپک کم می‌شود.

 

 

 

شکل 13- الف : حضور پلاژیوکلاز در رسوبات (XPL ب : پیروکسن‌های هماتیتی شده در رسوبات (XPLپ: خرده‌های کربناته موجود در رسوبات (XPL). ت: کانی‌ها دارای گردشدگی ضعیفی هستند و کانی‌های اپک نسبت به سایر قسمت‌های رودخانه فراوانترند (XPL). ث: خرده افیولیتی (درون بیضی) شکل اولیه خود را حفظ کرده‌اند و پیروکسن (درون مستطیل) خرد شدگی کمی دارد (PPL).ج: پیروکسن‌ها خرد و دچار دگرسانی شده‌اند و گردشدگی در کانی‌ها به وضوح دیده می‌شود (XPL).

 

 

2- با توجه به مقادیر بالا مشخص می‌شود رسوبات بالادست رودخانه بیشتر حاوی پیروکسن، آمفیبول و کانی‌های اپک و کمتر شامل کوارتز و پلاژیوکلاز هستند. علت حضور کمتر کوارتز و سایر خرده‌های رسوبی نسبت به سایر کانی‌های نامبرده این است که لیتولوژی‌های موجود در بالادست افیولیت‌ها هستند. کانی‌ها شکل اولیه خود را تا حد زیادی حفظ کرده‌اند و خرد شدگی نیز در آنها کمتر است. قابل ذکر است که در رسوبات بالادست کانی‌های اپک نسبت به دیگر قسمت‌های رودخانه فراوانترند (شکل 13ت و ث).

3- هر چه به سمت پایین دست رودخانه پیش برویم از تعداد کانی‌های ناپایدار کاسته شده و نیز در آنها خرد شدگی که در اثر حمل و نقل ایجاد شده‌اند بیشتر می‌شود به طوری که در رسوبات پایین دست پیروکسن درصد کمتری از عناصر را نسبت به آمفیبول‌ها و کوارتز که پایدارترند تشکیل داده است. پیروکسن‌ها در پایین دست به شدت خرد شده و دگرسان هستند و آمفیبول‌ها نیز به صورت نیمه شکل‌دار هستند (شکل13ج).

 

نتیجه‌

1- مطالعات رسوب‌شناسی در رودخانه صدخرو نشان می‌دهد که این حوزه توسط یک رودخانه اصلی و چند آبراهه فرعی تغذیه می‌شود.

2- واحد‌های زمین‌شناسی این منطقه شامل افیولیت ملانژ‌ها و آهک که در بالادست موجود می‌باشند، کنگلومرا و ماسه‌سنگ در قسمت میانی و شیل و مارن که در قسمت میانی و پایین‌دست حوضه قرار دارد.

3- با توجه به نام‌گذاری رسوبات توسط مثلث فولک مشخص شد حدود 69/79 درصد رسوبات گراول ماسه‌ای، 66/16 درصد رسوبات گراول و 7/3درصد رسوبات در رده ماسه گراولی قرار دارند.

4- مطالعات رسوب‌شناسی صورت گرفته در رودخانه صدخرو نشان می‌دهد که براساس تغییرات میانه و میانگین قطر ذرات به سمت پایین دست کاهش یافته می‌یابد. دلیل اصلی ریزشوندگی به سمت پایین دست دو عامل جورشدگی هیدرولیکی و سایش می‌باشد.

5- جورشدگی نیز به سمت پایین دست بهتر می‌شود که دلیل آن حمل رسوبات برای مدت بیشتری می‌باشد که باعث جدایش ذرات ریز از درشت شده و در نتیجه باعث افزایش جورشدگی می‌شود. از آنجایی که جورشدگی و کشیدگی رابطه مستقیم دارند به تبع در این رودخانه نیز کشیدگی به سمت پایین دست افزایش یافته است.

6- کج شدگی در قسمت‌های بالادست منفی بوده ولی هر چه به سمت پایین دست پیش برویم، کج شدگی به سمت ریزدانه‌ها و یا به‌عبارتی کج شدگی مثبت می‌شود.

7- براساس مطالعات انجام شده سه مجموعه رخساره‌های جریانی خرده‌دار، جریانی رودخانه‌ای و حاشیه رودخانه‌ای و هفت رخساره اصلی که شامل Gcm، Gmm، Fm، Fl، Sm، St، Sp است، در منطقه مورد شناسایی قرار گرفتند .

8- با استفاده از مطالعات ترکیب رسوبات توسط مقاطع نازک تهیه شده مشخص شد در قسمت بالادست کانی‌های ناپایدارتر بیشتر بوده که عمدتاً زاویه‌دار بوده اما هر چه به سمت پایین دست پیش برویم از تعداد کانی‌های ناپایدار مانند پیروکسن‌ها کم شده و نیز گردشدگی در کانی‌ها افزایش می‌یابد.

9- با توجه به حساس بودن سازندهای اطراف، بررسی زمین‌شناسی منطقه برای جلوگیری از فرسایش و نیز بررسی رسوب‌شناسی جهت مدیریت سیلاب و ساخت سد حائز اهمیت است.

سهندی، م.ر.، 1371، نقشه زمین‌شناسی سبزوار با مقیاس 1:250000:  سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور.
موسوی حرمی، ر.، 1386، رسوب‌شناسی: انتشارات آستان قدس رضوی، 474ص.
Bertoldi, W., L. Zanoni, and M.,Tubino, 2010, Assessment of morphological changes induced by flow and flood pulses in a gravel bed braided river: The Tagliamento River (Italy): Geomorphology, v. 114, p.348-360.
Constantine, C.R., M.F. Mount, & J.L. Florsheim, 2003, The effects of longitudinal differences in gravel mobility on the downstream fining pattern in the Cosumnes River: California. The Journal of Geology, v. 111, p. 233–241.
Davey, C., and M. Lapointe, 2007, Sedimentary links and the spatial organization of Atlantic salmon (Salmosalar) Spawning habitat in a Canadian Shield River: Geomorphology, v. 83, p. 82–96.
Demoulin, A., 2011, Basin and river profile morphometry: A new index with a high potential forrelative dating of tectonic uplift: Geomorphology, v. 126, p. 97-107.
Ferguson, R.I., T. Hoey, S. Wathen, and A. Werrity, 1996, Field evidence for rapid downstream fining of river gravels through selective transport: Geology, v. 24, p.179–182.          
Folk, R.L., 1974, Petrology of sedimentary racks. Hemphill Publishing Company Austin: Texas, 182p.
Friend, P.F., & W.B. Dade, 2005, Transport modes and grain size patterns in fluvial basins. In: Blum, M.D., Marriott, S.B., & Leclair, S.F., (Eds.), Fluvial sedimentology VII. Special Publication of International Association of Sedimentologists: Blackwell Publishing Ltd., v. 35, p.399-407.
Heitmuller, F.T., and P.F. Hudson, 2009, Downstream trends in sediment size and composition of channel bed, bar and bank deposits related to hydrologic and lithologic controls in the Liano River Watershed. Central Texas, USA: Geomorghology, v.112, p. 246-260.
Heller, P.L., P.E. Beland, N.F. Humphrey, S.K. Konrad, R.M. Lynds, M.E. McMillan, K.E. Valentine, Y.A. Widman, and D.J. Furbish, 2001, Paradox of downstream fining and weathering-rind formation in the lower Hoh River, Olympic Peninsula, Washington: Geology, v. 29, p. 971–974.
Kim, S.B., Y.G. Kim, H.R. Jo, K.S. Jeang, and S.K. Cjough, 2009, Depositional facies, architecture and environments of the Sihwa Formation (Lower Cretaceous), mid-west Korea with special reference to dinosaur eggs: Cretaceous Research, v. 30, p. 100-126.
Kjemperud, V.A., E.K. Schomacher, and T.A. Cross, 2008, Architecture and stratigraphy of alluvial deposits, Morinson Formation (Upper Jurassic), Utah: American Association of Petroleum Geologists Bulletin, v. 9(8), p. 1055-1076.
Khalifa, M., and Q. Catuneanu, 2008, Sedimentary of the Bahariya Formation (Early Cenomanian), Bahariya Oasis: Western Desert, Egypt. Journal of African Earth Sciences, v. 51, p. 89-103.
Kosun, E., A. Poisson, A. Ciner, R. Wernli, and O. Monod, 2009, Syn-tectonic sedimentary evolution of the Miocene Atallar Basin, southwestern Turkey: Journal of Asian Earth Sciences, v. 34, p. 466-479.
Kumar, R., N. Suresh, J. Satish, Sangode and V. Kumaravel, 2007, Evolution of the Quaternary alluvial fan system in the Himalayan foreland basin, Implications for tectonic and climatic decoupling: Quaternary International, v.159, p. 6-20.
Kwon, Y.K., S.K. Chough, D.K. Choi, and D.J. Lee, 2002, Origin of limestone conglomerates in the Choson Super group (Cambro-Ordovician), Mid east Korea: Sedimentary Geology, v. 146, p. 265-283.
Lehotsky, M., J. Novotny, J.B. Szmanda, and A. Greskovs, 2010, A suburban inter-dike river reach of a large river: Modern morphological and sedimentary change (the Bratislava reach of the Danube River, Slovakia): Geomorphplpgy, v.117, p. 298-308.
Lewin, J., & Brewer, P.A., 2002, Laboratory simulation of clast abrasion: Earth Surface Processes and Landforms, v. 27, p.145-164.
Mannai-Tayech, B., and O. Otero, 2005, Un nouveau gisement miocene a ichthyofaune au Sud de la chaine des C. hotts (Tunisie meridionale), paleoenvironnement et paleogeographie: Comptes Rendus Paleovol, v. 4, p. 405-412.
Miall, A.D., 2006. The Geology of Fluvial Deposits-Sedimentary Facies, Basin Analysis and Petroleum Geology: Springer-Verlag, Berlin, 4th priting, 582p.
Mori, K., 2010, Can we avoid overdevelopment of river floodplains by economic policies?: A case study of the Ouse catchment (Yorkshire) in the UK: Land Use Policy, v. 27, p. 976-982.
Parker, G., 1991a, Selective sorting and abrasion of river gravel: Theory (Part I). Journal of Hydraulic Engineering, v.117 (2), p. 131–149.
Parker, G., 1991b, Selective sorting and abrasion of river gravel: Applications (Part II). Journal of Hydraulic Engineering, v.117(2), p. 150–171.
Rice, S., 1999, The nature and controls on downstream fining within sedimentary link. Journal of Sedimentary Research v. 69A: 32-39.
Rice, S.P., and M. Church, 2010, Grain-size sorting within river basin relation to downstream fining along a wandering channel: Sedimentology, v. 57, p. 232-251.
Rice, S.P., and  M. Church, 1996, Bed material texture in low order streams on the Queen Charlotte Islands, British Columbia. Earth Surface Processes and Landforms, v. 21: 1–18.
Schumm, S.A., 1981, Evolution and response of the fluvial system, sedimentologic implication: SEPM special publication, v. 31, p. 19-29.
Schumm, S.A., 1985, Explanation and extrapolation in geomorphology, seven reasons for geologic uncertainly: Geomorphological Japanese Union Transactions, v. 6, p.1-18.
Sear, D.A., and M.D. Newson, 2003, Environmental change in river channels: a neglected element. Towards geomorphological typologies, standard and monitoring: The Science of the Total Environmental, v. 310, p.17 -23.
Sensarma, S., V. Rajamani, and J.K. Tripathi, 2008, Petrography and geochemical characteristics of the sediments of the small River Hemavati, Southern India: Implications for provenance and Weathering processes: Sedimentary Geology, v. 205, p.111-125.
Snelder, T.H., N. Lamouroux, and H. Pella, 2011, Empirical modelling of large scale patterns in river bed surface grain size: Geomorphology, v.127, p.189-197.
Surian, N., 2002, Downstream variation in grain size along an Alpine River, analysis of controls and processes: Geomorphology, v. 43, p.137-149.
Thompson, D.M., 2008, The influence of lee sediment behind large bed elements on bedload transport rates in supply- limited channels: Geomorphology, v. 99, p. 420-432.
Uribelarrea, D., and  G. Benito, 2008, Fluvial changes of the Guadalquivir river during the Holocenein Cordoba (Southern Spain): Geomorphology, v.100, p.14-31.