Document Type : Research Paper
Authors
1 University of Tehran, Iran
2 University of Kharazmi, Tehran, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
میوسپورها (دانههای پولن و اسپورها) و داینوفلاژلهها در پالینوستراتیگرافی نهشتههای ژوراسیک میانی نقش مهمی دارند. اگرچه کاربرد میکروفسیلهای یادشده در بیوستراتیگرافی و بررسی محیطهای رسوبی دیرینه در دنیا از مدتها پیش شناخته شده است شناسایی و کاربرد آنها در چینهشناسی ژوراسیک ایران نسبتاً جدید است. مطالعههای متعددی بر اساس پالینومورفهای یادشده انجام شدهاند(e.g. Wheeler and Sarjeant 1990; Khaki 2001; Shahsavani 2003; Niknahad 2007; Sajjadi et al. 2007; Sabbaghiyan 2009; Ghasemi-Nejad et al. 2012; Navidi 2013; Rafiei 2013; Dehbozorgi 2013; Dehbozorgi et al. 2013; Mafi et al. 2013; Hashemi Yazdi 2008, 2015; Sajjadi and Dermanaki Farahani 2016).
در دو دهۀ اخیر پالینوزونهای مختلفی بر اساس میوسپورها برای رسوبات ژوراسیک میانی البرز مرکزی (Sajjadi et al. 2009; Navidi Izad et al. 2014)، البرز غربی (Sajjadi and Dermanaki Farahani 2016)، البرز شرقی (Saadati Jafarabadi et al. 2013)، کپهداغ (Sajjadi et al. 2007; Sajjadi (and Haddad Tavakol 2008 و ایران مرکزی (Hashemi Yazdi (et al. 2014 پیشنهاد شده است.
چینهشناسی سازند دلیچای در شمال ایران
سازند دلیچای (از گروه مگو) ازجمله نهشتههای دریایی ژوراسیک میانی است که گسترش جغرافیایی وسیعی در شمال ایران دارد. ریختشناسی پشتهمانند و رنگ سبز- خاکستری روشن این سازند آن را از ردیفهای تیرهرنگ زغالدار زیرین (گروه شمشک) و صخرههای کربناتۀ ستبر رویی (سازند لار) جدا میکند. مرز زیرین سازند دلیچای ناپیوسته است و در نواحی فیروزکوه (Steiger 1966) و سمنان (Nabavi and Seyed-Emami 1977) با افق کنگلومرایی کوارتزی سفیدرنگ آغاز میشود و گاهی لایههای آغازین این سازند دارای قلوههای لیمونیتی و ترکهای گلی فراوان هستند. مرز بالایی این سازند با سازند لار تدریجی است (Allenbach 1966; Annelles et al. 1975; Sussli 1976) و در محل حذف لایههای مارنی و آغاز لایههای چرتدار سازند لار قرار دارد (Stöcklin and Setudehnia 1991; Aghanabati 1998).
سازند دلیچای بهعلت وجود میکرو و ماکروفسیلهای جانوری متنوع مانند آمونیتها، بلمنیتها، دوکفهایها، براکیوپودها، خارپوستان، اسفنجها، بریوزوآها و فرامینیفرها در بسیاری از برشهای چینهشناسی مطالعه و تعیین سن شده است (e.g. Stöcklin 1972; Nabavi and Seyed-Emami 1977; Schairer (et al. 1991; Seyed-Emami et al. 1985, 1989, 1995, 1996, 2001.
گسترش جغرافیایی سازند دلیچای به البرز (دماوند، کرج، آبیک، شمال قزوین، درۀ هراز، سمنان، جام، شاهرود و ...) محدود نیست و در کوههای سلطانیۀ زنجان (Stöcklin et al. (1965، مراغه (Abarghani and Adabi 2000; Niknahad 2007)، آبگرم همدان (Seyed-Emami et al. 1985) و جنوبشرق دریاچۀ ارومیه (Shahrabi 1994) نیز گزارش شده است.
بهطورکلی سن سازند دلیچای باتوجهبه سنگوارههای آمونیتی موجود در آن از باژوسین پسین تا کالووین تعیین شده است (Stöcklin 1972; Bolourchi 1975; Sussli 1976; Seyed-Emami et al. 1985, 1989, 1995, 1996; Ghasemi-Nejad et al. (2012; Dehbozorgi et al. 2013; Mafi et al. 2013.
هدف مطالعۀ حاضر، پالینوزوناسیون نهشتههای سازند دلیچای (ژوراسیک میانی) در البرز مرکزی و شرقی بر مبنای میوسپورهای متنوع با حفظشدگی خوب در نهشتههای یادشده است.
موقعیت جغرافیایی و راههای ارتباطی برشهای چینهشناسی مطالعهشده
برای پالینوستراتیگرافی سازند دلیچای از رسوبات این واحد سنگی در برشهای چینهشناسی پل دختر و بلو (در البرز مرکزی) و لوان (در البرز شرقی) نمونهبرداری شد
(شکل 1). مرز زیرین سازند دلیچای با سازند شمشک در برشهای چینهشناسی مطالعهشده ناپیوسته است و مرز بالایی آن با سازند لار بهشکل تدریجی و با حذف لایههای مارنی و آغاز لایههای آهک چرتدار مشخص میشود.
برش چینهشناسی پل دختر با مختصات جغرافیایی 82ً ََ48 ْ35N و آن 87ً َ01 ْ52 E، در مسیر تهران - آمل و پیشاز تونل امامزاده هاشم (ع) در مجاورت آبشار پل دختر (یا آبشار قلعه دختر) در البرز مرکزی واقع شده است (شکل 1). سازند دلیچای در این مقطع چینهشناسی با ضخامت 154 متر روی سازند شمشک و زیر سازند لار قرار دارد.
سازند دلیچای (594 متر) در برش چینهشناسی بلو در منطقۀ پیغمبران (کوه گاوک) و تقریباً در 1 کیلومتری شمالشرق روستای بلو بین سازندهای شمشک در زیر و لار در بالا قرار دارد. برای دسترسی به برش چینهشناسی یادشده در البرز مرکزی با مختصات جغرافیایی 12ً ََ43 ْ36 N و طول جغرافیایی آن 24ً َ23 ْ53 E، از جادۀ دامغان - سمنان استفاده میشود. جادهای خاکی بهسمت شمال تقریباً در 5 کیلومتری سمنان، مقابل پلیسراه سمنان - دامغان وجود دارد که دسترسی به برش چینهشناسی مدنظر از طریق این جاده و پساز عبور از روستاهای شریعتآباد و بلو امکانپذیر است (شکل 1).
برش چینهشناسی لوان با مختصات جغرافیایی ً26 ََ22 ْ36 N و طول جغرافیایی 65ً َ14 ْ54 E، در شمال دامغان و 4 کیلومتر پساز کلاته رودبار در نزدیکی روستای طزره و بین روستاهای لوان و کلاریز در البرز شرقی قرار دارد (شکل 1). سازند دلیچای در این محل روی سازند شمشک و زیر سازند لار قرار گرفته است و 182 متر ضخامت دارد.
شکل 1- موقعیت جغرافیایی و راههای دسترسی به برشهای چینهشناسی سازند دلیچای در البرز مرکزی و شرقی
روش کار
بهمنظور مطالعۀ پالینوفلورای سازند دلیچای، 104 نمونه از شیل و شیلهای آهکی واحد سنگی یادشده در البرز مرکزی (برشهای چینهشناسی پل دختر و بلو) و البرز شرقی (برش چینهشناسی لوان) جمعآوری شد (شکل 2). برای جداسازی پالینومورفها از رسوبات دربرگیرنده (maceration) و تهیۀ اسلایدهای پالینولوژی از روش فیپس و پلیفورد (Phipps and Playford 1984) استفاده شد. اسلایدهای تهیهشده با لنزهای 40× و 100× میکروسکوپ نوری Leitz (مدل SM-LUX-POL) مطالعه شدند. پالینومورفهای دارای حفظشدگی خوب برای عکسبرداری انتخاب شدند و عکسبرداری با دوربین دیجیتالی نوع Canon مدل Power Shot A1100 در بزرگنمایی 100× انجام شد. در پالینوفلورای مطالعهشده
90 گونه اسپور (متعلق به 44 جنس) و 22 گونه پولن (منتسب به 9 جنس) شناسایی شد؛ سپس پراکندگی چینهشناسی میوسپورها در نهشتههای مطالعهشده در هر برش چینهشناسی مشخص و بر این اساس، الگوی پالینوستراتیگرافی سازند دلیچای در البرز مرکزی و شرقی پیشنهاد شد.
پالینوستراتیگرافی و تعیین سن رسوبات مطالعهشده
پالینوفلورای متنوعی شامل انواع میوسپورهای با گسترش چینهشناسی شناختهشده، داینوسیستها، پوستۀ داخلی فرامینیفرها، تاسمانیتها، اسکلوکودونتها و آکریتارکها با حفظشدگی خوب در نهشتههای سازند دلیچای در برشهای چینهشناسی مطالعهشده وجود دارد (پلیت 1).
پالینوفلورای سازند دلیچای در برش چینهشناسی پل دختر شامل 22 گونه اسپور (متعلق به 17 جنس) و 19 گونه پولن (منتسب به 11 جنس) است (شکل 3). میوسپورهای شناساییشده در این برش چینهشناسی عبارتند از:
Dictyophyllidites mortonii, Cyathidites australis, Gleicheniidites senonicus, Alisporites lowoodensis, Ricciisporites tuberculatus, Striatella seebergensis, Chasmatosporites apertus, Alisporites australis, Todisporites minor, Limbosporites antiquus,Perinopollenites elatoides, Concavissimisporites verrucosus, Cyathidites minor, Densoisporites velatus, Chasmatosporites major, Alisporites similis, Cerebropollenites macroverrucosus, Araucariacites australis, Matonisporites crassiangulatus, Deltoidospora hallii, Klukisporites variegatus, Lycopodiumsporites rugulatus, Biretisporites vallatus, Dictyophyllidites harrisii, Osmundacidites senectus, Retitriletes austroclavatidites, Limbosporites denmeadii, Platysaccus papilionis, Klukisporites scaberis, Platysaccus queenslandi, Dictyophyllidites harrisii, Ischyosporites crateris, Callialasporites dampieri, Limbosporites lundbladii, Apiculatisporites pristidentatus, Classopollis simplex, Araucariacites australis,Classopollisclassoides, Callialasporites segmentatus, Callialasporites minus, Cycadopites follicularis, Podocarpidites arquatus.
شکل 2- لیتوستراتیگرافی سازند دلیچای در برشهای چینهشناسی مطالعهشده در البرز مرکزی و شرقی
در نهشتههای ژوراسیک میانی برش چینهشناسی بلو
82 گونه اسپور (متعلق به 30 جنس) و 21 گونه پولن (مربوط به 8 جنس) وجود دارد (شکل 4) که عبارتند از:
Biretisporites vallatus, Alisporites lowoodensis, Ricciisporites tuberculatus, Alisporites grandis, Cerebropollenites macroverrucosus, Alisporites australis, Callialasporites dampieri, Gleicheniidites senonicus, Alisporites similis, Osmundacidites senectus, Dictyophyllidites mortonii, Cyathidites australis,Chasmatosporites apertus, Klukisporites variegatus, Araucariacites australis, Callialasporites segmentatus, Densoisporites velatus, Deltoidospora hallii, Perinopollenites elatoides, Dictyophyllidites harrisii, Concavissimisporites punctatus, Retitriletes clavatoides, Retitriletes rosewoodensis, Retitriletes polygonatus, Limbosporites antiquus, Callialasporites minus, Dictyotosporites complex, Concavissimisporites verrucosus, Cyathidites minor, Todisporites minor, Cycadopites grandis, Matonisporites crassiangulatus, Lycopodiumsporites rugulatus, Podocarpidites sp., Velosporites sp., Rugulatisporites neuquenensis, Aratrisporites fischeri, Toripustulatisporites kainophyticus, Limbosporites denmeadii, Striatella patenii, Callialasporites turbatus, Osmundacidites wellmanii, Foveosporites pseudoalveolatus, Todisporites Major, Cyathidites concavus, Calamospora tener, Alisporites microsaccus, Cibotiumspora jurienensis, Verrucosisporites varians, Osmundacidites verrucatus, Undulatisporites undulapolus, Neoraistrickia taylorii, Converrucosisporites pricei, Foveosporites canalis, Converrucosisporites parvitumulus, Velosporites rugulatus, Sellaspora passa, Camarozonosporites ramosus, Striatella parva, Osmundacidites injunensis.
پالینوفلورای شناساییشده در رسوبات سازند دلیچای در برش چینهشناسی لوان نیز شامل 39 گونه اسپور (منتسب به 27 جنس)، 13 گونه پولن (متعلق به 7 جنس) و 19گونه داینوفلاژله (مربوط به 10 جنس) است (شکل 5). میوسپورهای شناساییشده در این برش چینهشناسی عبارتند از:
Dictyophyllidites mortonii, Cyathidites australis, Gleicheniidites senonicus, Alisporites lowoodensis, Ricciisporites tuberculatus, Concavissimisporites punctatus, Striatella seebergensis, Chasmatosporites apertus, Alisporites australis, Todisporites minor, Perinopollenites elatoides, Concavissimisporites verrucosus, Cyathidites minor, Densoisporites velatus, Dictyotosporites complex, Kyrtomisporis laevigatus, Chasmatosporites major, Alisporites similis, Cerebropollenites macroverrucosus, Araucariacites australis, Velosporites rugulatus, Matonisporites crassiangulatus, Deltoidospora hallii, Klukisporites variegatus, Lycopodiumsporites rugulatus, Biretisporites sp.,Dictyophyllidites harrisii, Osmundacidites senectus, Verrucosisporites major, Retitriletes austroclavatidites, Retitriletes polygonatus, Foveosporites acutus, Neoraistrickia taylorii, Sellaspora passa, Limbosporites lundbladii, Limbosporites denmeadii, Klukisporites scaberis, Neoraistrickia parvibacula, Alisporites grandis, Sellaspora passa, Toripustulatisporites kainophyticus, Platysaccus queenslandi, Dictyophyllidites harrisii, Ischyosporites crateris, Callialasporites dampieri, Apiculatisporites pristidentatus, Trilobosporites antiquus, Leptolepidites verrucatus.
در نیم قرن گذشته پالینولوژی رسوبات ژوراسیک ایران در نواحی البرز، ایران مرکزی و کپهداغ موضوع مطالعههای متعددی بوده است (Kimyai 1968, 1974; Arjang 1975; (Achilles et al. 1984; Bharadwaj and Kumar 1986, 1988 و بر اساس الگوی گسترش چینهشناسی پالینومورفهای یادشده (بهویژه انواع شاخص محیطهای خشکی) بایوزونهای محلی در نهشتههای یادشده معرفی و با بایوزونهای جهانی همزمان مقایسه شدهاند.
ارژنگ (Arjang 1975) باتوجهبه وجود و گسترش چینهشناسی میوسپورهای مشخص در رسوبات زغالدار کرمان Concavisporites (Dictyophyllidites) Zone متعلق به رتین - لیاس و Klukisporites Zone (و زیرزون Klukisporites variegatus Subzone) مربوط به دوگر را در رسوبات یادشده معرفی کرد (جدول 1). به عقیدۀ او مرز بایوزونهای یادشده با فراوانی درخور توجه و ناگهانی Klukia exilis (Phillips) Raciborski, 1890 (گیاه والد Klukisporites variegatus) مطابقت دارد. گفتنی است امکان شناسایی الگوی بایوزوناسیون استفاهشدۀ ارژنگ (Arjang 1975) در برشهای چینهشناسی مطالعهشده وجود دارد. میوسپورهایی که بهطور مشترک در رسوبات سازند دلیچای در برشهای چینهشناسی مطالعهشده و نهشتههای زغالدار کرمان وجود دارند عبارتند از:
Klukisporites variegatus, Cyathidites australis, Cyathidites minor, Neoraistrickia gristhorpensis (truncata), Osmundacidites wellmanii, Todisporites minor, Concavisporites labrapunctatus (Dictyophyllidites harrisii), Concavisporites persicus (Dictyophyllidites mortonii), Podocarpidites biformis, Cycadopites parvus (crassimarginis), Cycadopites carassisulcatus (crassimarginis), Cycadopites follicularis, Lycopodiumsporites (Retitriletes) clavatoides.
جدول 1- پالینوزوناسیون تریاس پسین- ژوراسیک میانی حوضۀ کرمان، جنوبشرق ایران (Arjang 1975)
System |
Triassic |
Jurassic |
|
Sub-System |
Rhaetian |
Liassic |
Dogger |
Zone |
Concavisporites |
Klukisporites |
|
Subzone |
Concavisporites kermanense |
Concavisporites kaiseri |
Klukisporites variegatus |
اگرچه در الگوی بایوزوناسیون ارژنگ (Arjang 1975) واژۀ عمومی زون (Zone) استفاده شده مبنای تعریف بایوزونهای معرفیشده مشخص نشده است؛ باتوجهبه تغییر درخور توجه فراوانی نسبی Klukisporites variegatus در نهشتههای ژوراسیک میانی مناطق مختلف ایران (بخشهای فوقانی سازند شمشک در برخی برشهای چینهشناسی و سازندهای کشفرود، دلیچای، بغمشاه و هجدک) به نظر میرسد بایوزوناسیون رسوبات یادشده بر اساس بایوزون حداکثر فراوانی (acme biozone) ایدهآل باشد؛ اما باتوجهبه احتمال وجودنداشتن پالینومورفها در رسوبات واحدهای سنگی ژوراسیک زیرین/ بالایی و همچنین در میانلایههای کربناتۀ موجود در نهشتههای ژوراسیک میانی، بایوزوناسیون رسوبات یادشده بر اساس تغییر فراوانی نسبی Klukisporites variegatus در برخی مناطق ازجمله برشهای چینهشناسی مطالعهشده عملاً با مشکل مواجه است؛ ازاینرو، باتوجهبه پراکندگی چینهشناسی میوسپورهای موجود در نهشتههای سازند دلیچای در البرز مرکزی و شرقی، بایوزون تجمعیKlukisporites variegatus, Araucariacites australis, Cerebropollenites macroverrucosus Assemblage Zone معرفی میشود (شکلهای 3 تا 5).
تاکنون در ایران، Klukisporites variegatus را آچیلز و همکاران ((Achilles et al. 1984، بهارآواج و کومار (Baharadwaj and Kumar 1986)، ارژنگ (Arjang 1975) و کیمیایی (Kimyai 1975, 1977) از ژوراسیک (لیاس پسین - دوگر) و حسینی (2001)، سهیلی (2002)، دهبزرگی (2004)، حکیمی تهرانی (2008)، هاشمی یزدی (2015, 2008)، رضازاده (2008)، صباغیان (2009)، نویدی (2013) رفیعی (2013)، دهبزرگی ( 2013،2004)، نامجو (2015)، سجادی و درمنکی فراهانی (2016) و بادی حق (2016) از دوگر گزارش کردهاند. پیشازاین نیز این فرم از ژوراسیک - کرتاسۀ پیشین استرالیا (Filatoff 1975; Backhouse 1988; (McKellar 1998; Sajjadi and Playford 2002a، آلنین گروئنلند (Koppelhus and Dam 2003)، ژوراسیک میانی - بالایی نروژ (Vigran and Thush (1975 و باژوسین و باژوسین - کالووین مصر (Sultan and Solaiman 1978, Abdel Mohsen 1990) گزارش شده است.
همچنین وجود Osmundacidites senectusبه سن تریاس پیشین - ژوراسیک میانی (Balme 1963; Playford and Dettmann 1965; Burger 1996)، Concavissimisporites verrucosus با بازۀ زمانی ژوراسیک میانی - کرتاسۀ پیشین (Filatoff 1975; Burger 1976, 1996; Helby et al. 1987; (Backhouse 1988، Converrucosisporit espriceiمربوط به ژوراسیک میانی- پسین (McKellar 1998; Sajjadi et al. 2007)، Sellaspora asperataبا محدوده سنی ژوراسیک میانی- کرتاسه پیشین (Dettmann 1963; Hill et al. 1968; Burger 1976, 1980, 1988, 1996; Williams 1975; Filatoff 1975; McKellar 1980; Morgan 1980)،Striatella seebergensis بابازه زمانی تریاس پسین – ژوراسیک میانی (Filatoff and Price 1988; Césari and Colombi 2013; Srivastava 2011; Ribecai 2007; Oliveira et al. 2007; Lindström and Erlström 2006; Ziaja 2006; de Jersey 1964; Playford and Dettmann 1965; Helby et al. 1987; McKellar 1998; Sajjadi and Playford 2002b) و Klukisporites scaberis به سن اواخر باژوسین-باتونین (McKellar 1998) در نهشته های سازند دلیچای، مؤید سن ژوراسیک میانی (دوگر) برای این واحد سنگی در برش های چینه شناسی مورد مطالعه در نظر گرفته شده است.
بر اساس نتایج مطالعههای انجامشده (Hashemi Yazdi 2015) وجود داینوفلاژلههای شاخص باژوسین پسین مانند Carpatodinium predae، Meiourogonyaulax valensii، Cribroperidinium crispum (باتونین پیشین - میانی)، Ctenidodinium combazii(باتونین - کالووین پیشین که گاهی در مرز باتونین - کالووین دارای حداکثر فراوانی است) و نیز وجود داینوسیستهایی مانند Compositosphaeridium polonicumو Mendicodinium groenlandicum(با سن کالووین) در رسوبات مطالعهشده سن باژوسین پسین - کالووین را تأیید میکنند.
نتیجه
پالینوفلورای متنوع با حفظشدگی خوب شامل پالینومورفهای محیطهای خشکی (میوسپورها) و انواع شاخص محیطهای دریایی در نهشتههای سازند دلیچای در برشهای چینهشناسی پل دختر و بلو (البرز مرکزی) و لوان (البرز شرقی) وجود دارد. حضور Klukisporites variegatus(ظهور در ژوراسیک میانی) به همراه Osmundacidites senectus (تریاس پیشین - ژوراسیک میانی)، Concavissimisporites verrucosusو Sellaspora asperata(ژوراسیک میانی - کرتاسۀ پیشین)، Converrucosisporites pricei(ژوراسیک میانی - پسین) و Striatella seebergensis (با بازۀ زمانی تریاس پسین - ژوراسیک میانی) مؤید سن ژوراسیک میانی (دوگر) برای پالینوفلورای سازند دلیچای در برشهای چینهشناسی پل دختر، بلو و لوان هستند.
باتوجهبه گسترش چینهشناسی میوسپورهای موجود در سازند دلیچای در برشهای چینهشناسی مطالعهشده در البرز مرکزی و شرقی، بایوزون تجمعی
Klukisporites variegatus, Araucariacites australis, Cerebropollenites macroverrucosus Assemblage Zone در رسوبات یادشده معرفی میشود.
وجود داینوفلاژلههای باژوسین پسین مانند Meiourogonyaulax valensii و Cribroperidinium crispum، حضور Carpatodinium predae (با بازۀ زمانی حداکثر باتونین پیشین- میانی) و Ctenidodinium combazii(با محدودۀ زمانی باتونین- کالووین پیشین که گاهی در مرز باتونین- کالووین دارای حداکثر فراوانی است) و وجود داینوسیستهایی مانند Compositosphaeridium polonicumو Mendicodinium groenlandicum(کالووین) در رسوبات سازند دلیچای، سن باژوسین پسین- کالووین را برای این واحد سنگی در برشهای چینهشناسی مطالعهشده تأیید میکند.
شکل 3- گسترش چینهشناسی میوسپورهای سازند دلیچای در برش چینهشناسی پل دختر، البرز مرکزی
شکل 4- پراکندگی چینهشناسی میوسپورهای دلیچای در برش چینهشناسی بلو، البرز مرکزی
شکل 5- گسترش چینهشناسی میوسپورهای سازند دلیچای در برش چینهشناسی لوان، البرز شرقی
Plate 1
Figs. 1-3. Klukisporites variegatus Couper 1958. 1a, 2, 3 proximal foci. 1b distal focus. Fig. 4. Sellaspora asperata (Dettmann) emend. McKellar 1998. distal focus. Fig. 5. Rugulatisporites neuquenensis Volkheimer 1972. median focus. Fig. 6. Callialasporites dampieri (Balme) Sukh Dev 1961. polar view. Fig. 7. Striatella parva (Li and Shang) Filatoff and Price 1988. median focus. Fig. 8. Limbosporites antiquus (de Jersy) de Jersy and Raine 1990. distal focus. Fig. 9. Foraminiferal test linig. Fig. 10. Micrhystridium sp. Fig. 11. Cleistosphaeridium sp.