نوع مقاله : مقاله مروری
نویسنده
استادیار، گروه اکولوژی، پژوهشگاه علوم و تکنولوژی پیشرفته و علوم محیطی، دانشگاه تحصیلات تکمیلی صنعتی و فناوری پیشرفته، کرمان، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
Abstract
This article is the first published example of the application of (tephra) event stratigraphy in the Qom Formation as well as the temporal and spatial distribution of the Qom Formation pyroclastic deposits. The presence of igneous (volcanic) associations is the most obvious facies change of the Qom Formation. The tuffaceous limestones and tuff units of both Bozdan and Kagharaki sections (in the southeast of Kerman province) are late Rupelian in age, indicating the occurrence of a volcanic event in NW Jazmourian at the same time. The pyroclastic deposits of the Qom Formation have a significant and regular extent in different areas of the formation realm (from Jazmourian to Mako). In general, it can be said that the pyroclastic units of the Qom Formation are mainly distributed in the following three areas: 1) Jazmourian–Jiroft–Sirjan (fore-arc); 2) Southwest of the Natanz–Kashan–Qom–Saveh belt (mainly in intra-arc); and 3) Zanjan region (SE, S, SW, W, and NW of Zanjan). The thickness and age of these deposits vary in different sections.
Keywords: Qom Formation, Pyroclastic, Event stratigraphy, Tuff, Oligo–Miocene.
Introduction
The Qom Formation (Oligocene–Early Miocene) comprises thick successions of marine marls, limestones, gypsum and siliciclastics that were deposited on extensive mixed carbonate–siliciclastic ramps (Reuter et al. 2009), in the Sanandaj–Sirjan fore-arc basin, Urumieh–Dokhtar magmatic arc (Intra-arc basin) and Central Iran back-arc basin (Mohammadi et al. 2013, 2015, 2019, Mohammadi and Ameri 2015; Mohammadi 2022). The presence of igneous (volcanic) associations is the most obvious facies change of the Qom Formation. Carbonate deposition of the Qom Formation took place under conditions of periodic to almost continuous influx of pyroclastic material. The presence of pyroclastic material throughout some stratigraphic sections indicates that at the time of deposition an island-arc volcanic complex was active nearby (Okhravi and Amini 1988). This article is the first published example of the application of (tephra) event stratigraphy in the Qom Formation and also the first comprehensive study on the temporal and spatial distribution of the Qom Formation pyroclastic deposits. Although geological investigations on the Qom Formation started more than 160 years ago, surprisingly little information is available concerning the pyroclastic deposits of the Qom Formation. The aims of this study are therefore to: 1) investigate the relative age of the pyroclastic deposits of the Qom Formation in the southeastern Kerman province; 2) investigate the temporal and spatial distribution of the Qom Formation pyroclastic deposits; 3) present a map showing the distribution of the pyroclastic deposits of the Qom Formation; and 4) use the pyroclastic units as a key unit in event stratigraphy.
Material & Methods
This article consists of two parts. First, the Qom Formation pyroclastic deposits in two stratigraphic sections of Bozdan and Kagharaki (in the southeast of Kerman province) are discussed. Second, the temporal and spatial distribution of the Qom Formation pyroclastic deposits is discussed.
Bozdan and Kagharaki (in the southeast of Kerman province) were studied bed by bed. Thin sections were prepared from lithified hard samples, while unconsolidated marly samples were washed, sieved, and screened for foraminifera contents. A total of 105 and 46 samples were collected from the Bozdan and Kagharaki section, respectively. All samples were studied in detail and particular attention has been paid to foraminifera. The age of the study sections as well as the age of the tuff/tuffaceous units was determined based on the vertical distribution of foraminifera, Qom Formation biozonation by Mohammadi (2022) and also the stratigraphic position. To accomplish the second part of the article, almost all related articles are reviewed and analyzed.
Discussion of Results & Conclusions
The Bozdan section is located 35 km northeast of south Roudbar City. Its lower contact with Eocene volcanic rocks is well exposed. Outcrops of the Qom Formation in the Bozdan section, 440 m thick, consist mainly of medium to thick-bedded and massive limestones, reefal limestones, marls, tuffaceous limestones, and tuffs. A tuff unit of90 m thickness is intercalated in the lower part and separates the lower (30 m) and upper carbonate unit ( 320 m).
The Kagharaki section is located in the southeast of Jiroft City. In the Kagharaki section, the tuff and tuffaceous layers are present merely in the lower 56m which consist mainly of medium to thick-bedded and massive limestones, reefal limestones,tuffaceous limestones and tuffs.
The presence of Nummulites in the tuffaceous limestones of the Kagharaki and Bozadan sections, as well as in the tuff unit of the Bozadan section is indicative of contemporaneous volcanic activity in the late Rupelian.
The spatial distribution of the Qom Formation pyroclastic deposits is shown on a new map.
In general, it can be said that the pyroclastic units of the Qom Formation are mainly distributed in the following three areas: 1) Jazmourian–Jiroft–Sirjan (fore-arc); 2) Southwest of the Natanz–Kashan–Qom–Saveh belt (mainly in intra-arc); and 3) Zanjan region (SE, S, SW, W, and NW of Zanjan).
In general, the pyroclastic units of the Qom Formation are absent in the following areas: 1) 1) in the north and northwest of Abadeh; 2) in the areas where the evaporite deposits of the Qom Formation are present; 3) Hamadan–Sanandaj–South Bijar area; and 4) southeast, south and southwest of Urumieh Lake.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
سازند قم از توالی ضخیمی از مارن‌های دریایی، سنگ‌های کربناته، ژیپس و سیلیسی آواری تشکیل شده و رسوب‌گذاری آن در حوضه‌های سنندج - سیرجان، ارومیه - دختر و ایران مرکزی صورت گرفته است (Reuter et al. 2009; Mohammadi et al. 2013, 2015, 2019; Mohammadi 2020, 2021, 2022). برونزدهای سازند قم از خوی و ماکو در شمال غرب ایران تا شمال دریاچۀ جازموریان در جنوب شرق ایران گسترش دارد (Rahimzadeh 1994; Aghanabati 2004; Reuter et al. 2009; Mohammadi et al. 2013, 2015, 2019; Mohammadi 2020, 2022). تغییر رخسارۀ سازند قم بسیار زیاد است، به‌گونه‌ای که در بسیاری از نقاط، شناسایی و تفکیک عضوهای چندگانه ناممکن است (Aghanabati 2004). وجود همراهان آذرین، بارزترین تغییر رخسارۀ سازند قم است که گاه درصد درخور توجهی از سازند را به خود اختصاص می‌دهد (Aghanabati 2004). واحدهای آذر- آواری موجود در سازند قم در مناطق مختلفی از قلمرو این سازند (از جازموریان تا ماکو)، گسترش درخور توجهی دارند.
اصطلاح رویداد/رخداد برای تغییرات و اتفاقات استثنایی کوتاه‌مدت (رویدادهای زیستی: ظهورها و انقراض‌ها و ...؛ رویدادهای زمینشناختی (ژئوایونتها): وقوع آتشفشان و ...) استفاده می‌شود (Walliser 1996). در سال 1982، Einsele and Seilacher دربارۀ فرآیندهای ته‌نشینی چرخهای و رویدادی، به‌طور مبسوطی بحث کرده‌اند و اصولی را معرفی کردند که بعداً به‌عنوان چینه‌شناسی رویداد شناخته شد (Kauffman 1987; Walliser 1996; Einsele 1998). این روش به‌صورت یکپارچه فرآیندهای رسوبی و زیستی دوره‌ای و کوتاه‌مدت را در نگاشت چینه‌شناختی مطالعه می‌کند و توانایی بهبود چشمگیرِ وضوح مطابقت‌های زمین‌شناسی را دارد (Koutsoukos 2005). مطالعات چینه‌نگاری رویدادی در ایران معدود بوده و عمدتاً به رویدادهای زیستی و یا توربیدایتی پرداخته است (برای مثال: Kozur 2007) و مطالعۀ شایان ذکری بر چینه‌نگاری تفرا (یا چینه‌نگاری رویدادی تفرا) در ایران انجام نشده است. با این حال در سطح جهانی، لایه‌های تفرا به‌عنوان یک ابزار تعیین سن برای رویدادهای زمین‌شناسی، دیرینه‌اقلیمی، ژئومورفولوژی، یخچالی، باستان‌شناسی و دیرینهدریاچهشناسی استفاده میشوند (Jagan 2010). تعیین سنهای دقیق برای مطالعاتی حیاتی است که با هدف ایجاد نگاشتهای با وضوح - بالا از رویدادهای اقلیمی و زمین‌شناسی انجام می‌شود. از لایه‌های تفرا برای افزایش دقت چنین تعیین سنهایی استفاده می‌شود (Jagan 2010). همچنین، به‌دلیل رسوب‌گذاری سریع و کوتاه‌بودن مدت فوران یک آتشفشان (در مقیاس زمین‌شناسی)، لایه‌های تفرا را می‌توان برای تطابق بین مناطق مختلف استفاده کرد (برای مثال: Pickford et al. 1991; Brown et al. 1992).
با وجود اینکه مطالعات زمین‌شناسی بر سازند قم از حدود 160 سال پیش (Loftus 1855) آغاز شده و در 25 سال اخیر شتاب بیشتری به خود گرفته است، ولی علی‌رغم گسترش مکانی زیاد نهشته‌های آذر- آواری این سازند و همچنین اهمیت آنها در مطالعات پالئواکولوژیکی و تنوع و فراوانی بیوتا، تاکنون هیچ مطالعۀ جامعی بر آنها انجام نشده است. با این حال Rahimzadeh (1994) ضمن بررسی چینه‌شناسی برش‌های زیادی از سازند قم در مناطق مختلف، به حضور نهشته‌های آذر- آواری در تعداد زیادی از برش‌ها اشاره کرده است. به‌علاوه، محققان مختلفی نیز حین بررسی چینه‌شناسی برش‌های مختلف این سازند، به حضور نهشته‌های آذر- آواری اشاره کرده‌اند؛ بنابراین هدف این مقاله، پرکردن بخشی از این خلأ اطلاعاتی، با مطالعۀ دو برش چینه‌شناختی از سازند قم در منطقۀ جنوب شرقی استان کرمان (شمال غربی دریاچۀ جازموریان) و همچنین استخراج مطالب مرتبط با پراکندگی زمانی و مکانی نهشته‌های آذر- آواری سازند قم، در لابه‌لای منابع مختلف است؛ بنابراین از انجام این تحقیق اهداف ذیل مدنظر است: 1) بررسی سن نسبی نهشته‌های آذر- آواری سازند قم در جنوب شرقی استان کرمان؛ 2) بررسی پراکندگی مکانی و زمانی نهشته‌های آذر- آواری سازند قم براساس مطالعات و منابع موجود و ارائۀ فهرست تقریباً کاملی از برش‌های دارای نهشته‌های آذر- آواری (جدول 1)؛ 3) ارائۀ نقشۀ پراکندگی نهشته‌های آذر- آواری سازند قم و 4) استفاده از واحدهای آذر- آواری به‌عنوان یک واحد کلیدی برای بررسیهای چینه‌نگاری رخدادی.
موقعیت جغرافیایی و راه‌های دسترسی به برش‌های بزدان و کقارکی
برش بزدان حدوداً در 35 کیلومتری شهر رودبار-جنوب واقع شده است. دسترسی به این برش ازطریق مسیرهای خاکی تراکتور - رو محلی امکان‌پذیر است. دسترسی به 100متر بالایی برش به‌دلیل ویژگی پرتگاهی و صخره‌ساز، دشوار است (شکل‌های 1، 3 و 4).
برش کقارکی در جنوب شرقی جیرفت (و شمال غربی دریاچۀ جازموریان) واقع و ازطریق جاه عنبرآباد- مردهک در دسترس است (شکل‌های 1، 3 و 4).
شکل 1- تصاویر صحرایی برونزدهای سازند قم در شمال غربی دریاچۀ جازموریان: a و b) برش بزدان (Mohammadi 2022)؛ c تا f) برش کقارکی.
Fig 1- Field views of the Qom Formation outcrops in northwestern Jazmurian Lake. a, b) The Bozdan section (Mohammadi, 2022); c-f) The Kagharaki section.
روش مطالعه
برای دستیابی به اهداف بخش نخست این مطالعه و به‌منظور بررسی سن نسبی نهشته‌های آذر- آواری سازند قم در جنوب شرقی استان کرمان، دو برش چینه‌شناختی بزدان و کقارکی در جنوب شرقی جیرفت (و شمال غربی جازموریان) نمونه‌برداری و مطالعه شد (Valeh 1956). از برش بزدان تعداد 105 نمونه (32 نمونه از واحدهای آهکی و مارنی پایینی، 11 نمونه از لایه‌های توفی و 62 نمونه از آهک‌های بالایی) و از برش و کقارکی تعداد 46 نمونه سنگی برداشت شد (شکل‌های 1 و 3). برش بزدان بر سنگ‌های آتشفشانی ائوسن قرار گرفته است (شکل‌های 1 و3). برونزدهای سازند قم در برش بزدان با حدود 440متر ضخامت عمدتاً متشکل از آهک‌های متوسط، ضخیم‌لایه و توده‌ای، آهک‌های ریفی، مارن، آهک‌های توفی و توف است. یک واحد توفی با ضخامت حدود 90متر، بخش پایینی برش (با 30متر ضخامت) را از بخش آهکی بالایی (با 320متر ضخامت) جدا می‌کند. شایان ذکر است که مرز بین واحد توفی و آهک بالایی به‌دلیل وجود واریزه‌ها مشخص نیست. در برش کقارکی نیز (همانند برش بزدان) توالی‌های سازند قم از ضخامت درخور توجهی برخوردار است، ولی با توجه به اهداف مطالعه، فقط تا رأس توالی‌های توفی/توفدار، یعنی فقط 65متر پایینی این برش نمونه‌برداری شد. این برش عمدتاً آز آهک‌های متوسط، ضخیم‌لایه و توده‌ای، آهک ریفی، آهک‌های توفی و توف تشکیل شده است (شکل‌های 1 و 3). در این برش نیز مرز واحدهای توفدار با آهک‌های بالایی به‌دلیل وجود واریزه‌ها نامشخص است (شکل‌های 1 و 3). از نمونه‌های سخت، مقاطع نازک تهیه شد و نمونه‌های مارنی با روش‌های متداول گلشویی و فرامینیفرهای آنها جدا شد. فرامینیفرهای موجود شناسایی شدند. سن برش‌ها و همچنین سن واحدهای توفی/توفدار براساس پراکندگی عمودی فرامینیفرها، بیوزونبندی 2022 Mohammadi؛ (شکل 2) و همچنین موقعیت چینه‌شناسی تعیین شد. برای انجام بخش دوم مطالعه و بررسی پراکندگی زمانی و مکانی نهشته‌های آذر- آواری سازند قم در سرتاسر قلمروِ این سازند، در لابه‌لای منابع مختلف، مطالب مرتبط با حضور (و همچنین ضخامت، سن، و ...) نهشته‌های آذر- آواری سازند قم جست‌وجو شد. بیشتر منابع احتمالی نیز بررسی شد و سعی شد اطلاعات نسبتاً کاملی از پراکندگی زمانی و مکانی نهشته‌های آذر- آواری سازند قم در قالب یک جدول ارائه شود (جدول 1). پراکندگی مکانی نهشته‌های آذر- آواری سازند قم بر نقشۀ جدید ترسیم شد. درنهایت ضمن بررسی نظم پراکنش واحدهای آذر- آواری، سن این واحدها در مناطق مختلف و روند تغییرات سنی به‌منظور معرفی این واحدها به‌عنوان واحدهای کلیدی، برای تعیین سن نسبی توالی‌های در بر گیرنده و کاربرد در چینه‌نگاری رویدادی ارائه شد.
شکل 2- بیوزونبندی سازند قم (Mohammadi 2022)
Fig 2- Biozonation of the Qom Formation (Mohammadi 2022)
بحث
سن نسبی واحدهای توفدار/توفی برش‌های بزدان و کقارکی
سن نسبی واحدهای آذر- آواری موجود در سازند قم را می‌توان براساس فرامینیفرها و موقعیت چینه‌شناسی تعیین کرد. بیواستراتیگرافی برش بزدان را Mohammadi (2022) ارائه کرده است. در هر دو برش بزدان و کقارکی Nummulites fichteli/intermedius و یا Nummulites vascus از قاعدۀ برش تا رأس آخرین لایه‌های توفدار/توفی حضور دارند. به‌علاوه لپیدوسیکلینیدها نیز از قدیمی‌ترین لایه‌های هر دو برش گزارش شده است؛ بنابراین در هر دو برش از قاعده تا رأس واحدهای توفی/توفدار با زون Lepidocyclina-Nummulites concurrent range zone از 2022 Mohammadi؛ (شکل 3) مقایسه‌شدنی و بیانگر سن روپلین پسین است (شکل 2)؛ بنابراین واحدهای توفی/توفدار هر دو برش دارای سن روپلین پسین بوده است که خود بیانگر وقوع یک رویداد آتشفشانی در آن زمان، در منطقۀ شمال غربی دریاچۀ جازموریان است (شکل 3).
شکل 3- ستون چینه‌شناسی سازند قم و سن واحدهای توفی/توفدار. راست: برش کقارکی؛ چپ: برش بزدان.
Fig 3- Stratigraphic column of Qom Formation and age of the tuffaceous and tuff units. Right) Kagharaki section; Left) Bozdan section.
پراکندگی زمانی و مکانی نهشته‌های آذر- آواری سازند قم
اطلاعات نسبتاً کاملی از پراکندگی زمانی و مکانی نهشته‌های آذر- آواری سازند قم در جدول زیر براساس عرض جغرافیایی و در یک روند صعودی (از جنوب شرق به شمال غرب) ارائه شده است (جدول 1). به‌علاوه، پراکندگی مکانی نهشته‌های آذر- آواری این سازند بر یک نقشۀ جدید ارائه شده است (شکل 4). واحدهای آذر- آواری موجود در سازند قم در مناطق مختلفی از قلمرو این سازند (از جازموریان تا ماکو) گستردگی درخور توجه و منظمی دارند. براساس اطلاعات موجود، جدول 1 و نقشۀ پراکندگی نهشته‌های آذر- آواری سازند قم (شکل 4)، به‌طور کلی می‌توان گفت که واحدهای آذر- آواری سازند قم عمدتاً در سه منطقۀ زیر گسترش دارند: 1) منطقۀ جازموریان- جیرفت- سیرجان (پیش‌کمان)؛ 2) جنوب غربی نوار نطنز- کاشان- قم- ساوه (عمدتاً درون‌کمان) و 3) منطقۀ زنجان (جنوب شرقی، جنوب، جنوب غربی، غرب و شمال غربی زنجان). واحدهای آذر- آواری منطقۀ زنجان به بیان دقیق‌تری در داخل چندضلعی زنجان- سلطانیه- زرین‌رود- بیجار- تکاب- شاهین‌دژ- میانه- زنجان قرار می‌گیرند.
جدول 1- فهرست برش‌های دارای نهشته‌های آذر- آواری از سازند قم و مهم‌ترین مشخصات آنها
Table 1- list of the pyroclastic deposits bearing sections of the Qom Formation and their main characteristics
|
ردیف |
مختصات |
نام/محل برش |
مشخصات برش |
|
1 |
28º13’35”N, 58º14’24”E |
برش بزدان (شمال غربی جازموریان) |
سازند قم در برش بزدان (35 کیلومتری شهر رودبار جنوب) با حدود 440متر ضخامت، عمدتاً متشکل از آهک‌های متوسط، ضخیم‌لایه و توده‌ای، آهک‌های ریفی، مارن، آهک‌های توفی و توف است. یک واحد توفی با ضخامت حدود 90متر، بخش پایینی برش (با 30متر ضخامت) را از بخش آهکی بالایی (با 320متر ضخامت) جدا می‌کند. سن واحدهای توفی و توفدار روپلین پسین است (Mohammadi 2022). |
|
2 |
|
برش کقارکی (شمال غربی جازموریان) |
برش کقارکی (جنوب شرقی جیرفت) شامل توالی ضخیمی از آهک‌های متوسط، ضخیم‌لایه و توده‌ای، آهک ریفی، آهک‌های توفی و توف است. واحدهای توفی و توفدار به سن روپلین پسین در 65متر پایینی این برش مشاهده میشوند (این مطالعه). |
|
3 |
28°50'13.04"N
57°27'59.12"E
|
شمال غرب سبزواران |
برش 23 کیلومتری شمال غرب سبزواران، که ازنظر سنگ‌شناسی کم و بیش مشابه برش سردویه است، دارای 5/367متر ضخامت بود، ولی برخلاف برش سردویه طبقات آذر- آواری در بالای برش مشاهده نشده است و سرانجام این برش با 24متر آهک توده‌ای خاتمه می‌گیرد. فسیل‌های به‌دست‌آمده از این محل، سن شاتین پسین تا آکیتانین زیرین را بیان می‌کند (Rahimzadeh 1994). |
|
4 |
29°14'58.15"N
57°18'9.08"E
|
شمال غرب سردویه (ساردوئیه) |
در برش شمال غرب سردویه (با ضخامت 2/442متر)، تقریباً 35درصد کل ضخامت را سنگ‌های کربناته و مارن تشکیل می‌دهند و شامل یک واحد ماسه‌سنگ و ماسه‌سنگ توفی دانه‌ریز به ضخامت 67متر و یک واحد توف خاکستری لکه‌دار، توف سبز، گدازۀ آندزیتی، ولدد توف (welded tuff)، با یک لایه آهک سبزرنگ، درمجموع به ضخامت 8/0متر و کنگلومرا با قطعات زاویه‌دار ولکانیکی بالا، نبود رسوب‌گذاری و برآمدگی‌های داسیتی درمجموع به ضخامت 3/11متر است (Rahimzadeh 1994). |
|
5 |
|
باغ علی‌شیر ساردوئیه |
در مجاورت باغ علی‌شیر در بخش ساردوئیه (در حدود 90 کیلومتری شمال غرب شهر جیرفت)، سازند قم با 320متر ضخامت متشکل از کنگلومرای پلی‌ژنیک، دارای قطعات آذرین، ماسه‌سنگ، آهک، آهک ماسه‌ای، مارنی و مارن است. فعالیت آذرین به‌صورت رگه، تراکی آندزیت است. سن: شاتین فوقانی – آکیتانین تحتانی (Faryabi 1993). |
|
6 |
29°26'3.94"N
55°59'29.86"E
|
شرق شهرستان سیرجان (سعیدآباد) |
در شرق شهرستان سیرجان (سعیدآباد) آهکی وجود دارد که قبلاً Kuhn (1933)، آن را آهک سعیدآباد نام‌گذاری کرده است. این واحد آهک را بعداً Sjerp et al. (1962) به نام عضو آهکی سعیدآباد (عضو سازند چهارگنبد) شناخت. سن این عضو آهکی در نقاط مختلف فرق می‌کند؛ برای مثال در نزدیکی دهکدۀ شلدون الیگوسن میانی تا پسین و در عیش‌آباد، بوجون و شرق شهرستان سیرجان، میوسن پیشین است (Rahimzadeh 1994). |
|
7 |
29°19'58.58"N
56°58'3.67"E |
منطقۀ بافت |
آهک‌های لپیدوسیکلینادار سازند قم در منطقۀ بافت بدون یک ناپیوستگی مشخص توسط ترادفی از گدازۀ آندزیتی و سنگ‌های آذر- آواری پوشیده می‌شود. آهک‌ها و ماسه‌سنگ‌ها فسیل فراوان دارند و سن شاتین را مشخص می‌کنند. ردیف ولکانیکی که در بالای آهک لپیدوسیکلینادار گسترش‌یافته از گدازۀ آندزیتی، پیروکلاستیک و مقداری کنگلومرا تشکیل شده است. حد نهایی سن این نهشته‌ها توسط رسوبات میوسن زیرین تعیین شده است که با ناپیوستگی بر این واحد قرار گرفته است (بین تزرج و اسکر، جنوب کوه شاه) (Rahimzadeh 1994). |
|
8 |
29°27'42.77"N
56°15'36.96"E
|
منطقۀ چهارگنبد |
در منطقۀ چهارگنبد، نهشته‌های دریایی الیگوسن به نام سازند چهارگنبد معرفی شده است و مقطعی در نزدیکی معدن چهارگنبد، به‌عنوان مقطع تیپ این سازند در نظر گرفته شده است. این نهشته‌ها با دگرشیبی زاویه‌دار مشخصی بر رسوبات ائوسن قرار گرفته‌اند. این مقطع شامل 3 بخش است: آهک سعیدآباد در زیر (به ضخامت 36متر)، بخش میانی با ضخامت 374متر (شامل تناوب ماسه‌سنگ، مارن و شیل با میان‌لایه‌های کنگلومرایی، ماسه‌سنگ‌های دانه‌درشت و گاهی کنگلومرایی) که سه افق از سنگ‌های ولکانیکی و آذر- آواری در این قسمت مشاهده شده است (شامل: گدازۀ اندزیتی به ضخامت 5/10متر در بخش زیرین و دو لایۀ توف متبلور ریولیتی در بخش بالایی به ضخامت 61متر و 5/3متر) و بخش بالایی با 113متر ضخامت شامل آهک‌های قلوه‌ای، ماسه‌سنگ دانه‌درشت با چینه‌بندی مورب، کنگلومرا، مارن و توف سبزرنگ. وجود فسیل Leptoseris delicatissima Kuhn و دیگر فسیل‌های همراه در آهک‌های قلوه‌ای، این آهک به‌عنوان مرز الیگوسن و میوسن شناخته شده است. پی این نهشته‌ها بر سازند علی مرادی متعلق به ائوسن پسین-الیگوسن پیشین قرار گرفته است. به باور Jerp et al. (1962) در زمان ائوسن- الیگوسن پیشین، حوضۀ کم‌عمقی در منطقۀ چهارگنبد وجود داشته است. کف حوضه دارای فرونشستگی تدریجی بوده و با مواد ولکانیکی پر شده است. در الیگوسن میانی گاهی اوقات به‌طور محلی سطح مواد ولکانیکی بر بالای سطح دریا قرار می‌گرفت و تا حدی فرسایش می‌یافت (ص. 140). در الیگوسن میانی-پسین، کف حوضه مجدداً فرونشست و آهک سعیدآباد ته‌نشین شد (Rahimzadeh 1994). |
|
9 |
|
غرب معدن چهارگنبد |
در غرب معدن چهارگنبد، نهشته‌های الیگوسن بیش از 2000متر ضخامت دارند. این نهشته‌ها با مارن‌های محیط‌های لب‌شور آغاز میشوند. برش قرمزرنگ و افقی از لاپیلی توف بر مارن‌های زیرین قرار می‌گیرد. واحد دوم از آهک و توف در بخش زیرین و کالکارنایت و میکرایت در بخش بالایی همراه با مرجان، آلگ و کمی گاستروپود است. ماسه‌سنگ آهکی، افقی از لاپیلی توف و آهک مرجانی به ضخامت 80 تا 150متر با فسیل‌های شاتین زیرین و میانی در بالای این افق قرار گرفته‌اند. این نهشته‌ها با افق ضخیمی از ماسه‌سنگ مارنی و آهکی با میان‌لایه‌های آهک اسپاریتی قلوه‌ای، کنگلومرای دانه‌درشت و واحدی از لاپیلی توف داسیتی دنبال می‌شود. (واحد سوم) این افق با آهک ریفی، با ضخامت متغیر (15 تا 200متر) خاتمه می‌گیرد. کنگلومرای دانه‌درشت قرمزرنگی به‌طور جانبی به ریف دارای فسیل‌های آکیتانین زیرین تبدیل می‌شود و مارن ماسه‌ای سبزرنگ به ضخامت بیش از 300متر، واحد چهارم را تشکیل می‌دهد (Rahimzadeh 1994). |
|
10 |
|
منطقۀ دهاج-انار |
در منطقۀ دهاج-انار (کوه زمرو و توتا)، تمام ردیف سازند دریای الیگوسن-میوسن با 10 تا 15متر آهک آلگی با میان‌لایه‌های توف در بین سازند قرمز زیرین و بالایی معرفی می‌شود (Rahimzadeh 1994). |
|
11 |
|
مقطع کسوج |
سازند قم در مقطع کسوج در 14 کیلومتری جنوب غرب اردستان با 410متر ضخامت شامل توالی نامنظم آهک، آهک‌های توفی و مارن است. سن: 192متر شاتین و 220متر آکیتانین (Sajadi-Hazareh 1990). |
|
12 |
|
خارزن، کسوج و نطنز |
فعالیت‌های ولکانیکی هم‌زمان با ته‌نشست رسوبات با قطعات فراوان سنگ‌های ولکانیکی در داخل سنگ‌های آهکی، توف و آهک‌های توفی موجود در بین رسوبات سازند قم در مقطع چینه‌شناسی نطنز و کسوج دیده می‌شود. آثار فعالیت آتشفشانی بعد از دورۀ الیگوسن- میوسن زیرین به‌صورت تزریق دایک (کسوج و خارزن) ثابت شده است (Rahimzadeh 1994). |
|
13 |
33° 23´ N , 51° 56´ E, |
مقطع نطنز |
سازند قم در مقطع نطنز با ضخامت 485متر شامل تناوب نامنظم آهک، آهک مارنی و مارن به‌همراه میان‌لایه‌هایی از توف است. سن: 48متر روپلین و 437متر شاتین (Sajadi-Hazareh 1990). |
|
14 |
33°32'10.45"N
51°26'20.47"E |
شمال مراوند |
در شمال مراوند، مشابه جوشقان قالی، 200متر آهک مارنی سفیدرنگ معرف این سازند است. میکروفسیل‌های موجود، سن استامپین (Stampian) را برای بخش زیرین و آکیتانین-بوردیگالین را برای بخش بالایی تأیید می‌کند. میان‌لایه‌های توف داسیتی و سنگ‌های ولکانیکی آندزیتی در این واحد وجود دارد (شمال کولوک) (Rahimzadeh 1994). |
|
15 |
33° 37´ 44˝ N, 51° 24´ 24˝ E |
قهرود |
برش قهرود در 45 کیلومتری جنوب کاشان با 325متر ضخامت، در 130متر پایینی برش دارای نهشته‌های آذر- آواری است (Dehghan et al. 2010) که 120متر قاعده‌ای این برش دارای سن روپلین پیشین است و نهشته‌های آذر- آواری موجود در این بخش از برش، قدیمی‌ترین نهشته‌های آذر- آواری سازند قم محسوب میشوند و تا امروز نیز به‌عنوان تنها واحدهای آذر- آواری روپلین پیشین سازند قم شناخته میشوند (Mohammadi et al. 2013; Mohammadi 2022). |
|
16 |
33°35'52.96"N
51°11'21.64"E |
غرب جوشقان |
در غرب جوشقان این نهشته‌ها با ردیف مهمی از سنگ‌های ولکانیک تیره‌رنگ با ترکیب متوسط پوشیده شده‌اند. با توجه به فسیل‌هایی که در بخش آهکی و مارنی به دست آمده است، به این لایه‌ها سن آکیتانین داده شده است. فعالیت‌های ولکانیکی در اواخر آکیتانین یا در شروع بوردیگالین رخ داده است. هم‌ارزی چینه‌شناسی بیانگر این نکته است که حداقل بخشی از سنگ‌های ولکانیکی معادل آهک‌های بوردیگالین‌اند (Rahimzadeh 1994). |
|
17 |
33°50'35.43"N
51°39'23.21"E |
جنوب شرق کاشان، اطراف نواب |
ضخامت سازند قم از غرب (جنوب شرق کاشان، اطراف نواب) به طرف کویر کاهش می‌یابد و سرانجام سازند قرمز بالایی مستقیماً بر نهشته‌های ائوسن قرار می‌گیرد. فعالیت‌های ولکانیکی بعد از الیگوسن با ترکیب آندزیتی بازالتی در افق‌های مختلف این سازند در جنوب شرق و جنوب غرب کاشان وجود دارد. ارتباط سازند قم با سازند قرمز بالایی در اینجا تدریجی است (Rahimzadeh 1994). |
|
18 |
|
مرق |
برش مرق در 20 کیلومتری جنوب غربی کاشان و با 216متر ضخامت (واحدهای آهکی و شیلی) در بخش قاعده‌ای، واحدهای توفی نسبتاً ضخیمی دارد (Safari et al. 2020). |
|
19 |
33 56 N , 51 12 E |
شرق مرق |
سازند قم در شرق مرق در 21 کیلومتری جنوب غرب کاشان با 293.5متر ضخامت و سن آکیتانین شامل مارن با میان‌لایه‌های آهکی است. بر آهک‌های میوسن زیرین، بخش توفی و ولکانیکی که به‌تدریج به کنگلومرا، ماسه‌سنگ و سیلتستون تبدیل می‌شود، به‌طور دگرشیب قرار می‌گیرد: نشانۀ قرمز فوقانی (Vaziri 1987). |
|
20 |
34° 9'58.07"N
50°42'25.92"E |
راونج |
در راونج نیز یک واحد ملافیر و توف ملافیری به ضخامت 290متر و به رنگ قرمز- بنفش وجود دارد که با50متر از مارن‌های دریایی پوشیده می‌شود. حضور این سنگ‌ها تأییدی بر انجام فعالیت‌های ولکانیکی زیردریایی در زمان ته‌نشست رسوبات سازند قم است (Rahimzadeh 1994). |
|
21 |
34°21'17.69"N
50°35'52.34"E |
جنوب داقان (بین نیزار و قلعۀ چم) |
در جنوب داقان (نزدیک نراق و جوشقان قالی) بر واحد آهک و مارن قاعده‌ای، 600متر توف و گدازۀ بازیک وجود دارد که خود با 130متر مارن قهوه‌ای روشن، آهک رسی و آهک زیست‌آواری پوشیده می‌شود (Rahimzadeh 1994). |
|
22 |
34°20'46.12"N
50°55'4.76"E |
منطقۀ کهک (جنوب قم) |
در منطقۀ کهک (جنوب قم) علاوه بر افزایش ضخامت به 1600متر، گسترش نهشته‌های مارنی، کاهش و دانه‌ریزشدن قطعات تخریبی (نسبت‌به منطقۀ نیزار)، یک افق از سنگ‌های تیره‌رنگ آذر- آواری شامل توف ماسه‌ای، میکروبرش، کنگلومرا و طبقات ماسه‌سنگی در بالای این سازند نیز وجود دارد. سنگ‌های آذر- آواری بیشتر ترکیب متوسط دارند و دگرسان شده‌اند. افق‌های برشی محتوی قطعه‌سنگ‌های اندزیتی ائوسن‌اند (Rahimzadeh 1994). |
|
23 |
34°24'54.39"N
50°47'22.08"E |
غرب کهک |
رهقی (1980)، برش غرب کهک را به سه بخش زیرین (350متر)، میانی (300متر) و بالایی (35متر) تقسیم کرده است، بخش بالایی خود شامل توف، آهک ماسه‌ای قهوه‌ای روشن و خاکستری و ماسه‌سنگ قرمز است (Rahimzadeh 1994). |
|
24 |
34° 27´ N, 51° 6´ E , |
مقطع تیغۀ رضاآباد |
مقطع تیغۀ رضاآباد در جنوب شرقی قم و 30 کیلومتری قم، با 922متر ضخامت و سن روپلین- بوردیگالین متشکل از آهک، مارن، شیل، آهک شیلی، آهک ریفی، انیدریت، ماسه‌سنگ، کنگلومرا و گدازه‌های ولکانوکلاستیک است. گدازه‌های ولکانوکلاستیک در عضو c2 نهشته شده است و سن آکیتانین دارد (Keshavarzi 1997). |
|
25 |
34°33'2.45"N
50°54'11.22"E
|
سفیدکوه (واقع در مابین جمکران و خورآباد) |
وجود ولکانیتهای داسیتی یا آندزیتی عضو b (با 0 تا 260متر ضخامت؛ مارن ماسه‌سنگی) در سفیدکوه (واقع در مابین جمکران و خورآباد) که با مارن‌های ماسه‌ای محدود شد، وجود فعالیت‌های ماگماتیک را در زمان تشکیل این واحد تأیید می‌کند. واحد تبخیری c2 (با 20 تا 80متر ضخامت) در سفیدکوه وجود ندارد و 100متر گدازۀ بازالتی جای آن را می‌گیرد. بخش میانی سازند قم (شامل عضوهای c3: آهک بریوزوآدار؛ c4: مارن؛ d: ژیپس) و با ضخامت 0 تا 130متر، در سفیدکوه وجود نداشته و با مارن و شاید به‌طور بخشی سنگ‌های ولکانیکی بازیک جایگزین شده است (Rahimzadeh 1994). |
|
26 |
34°49'10.62"N
49°51'13.70"E
|
منطقۀ کوریان (شمال غرب تفرش) |
در منطقۀ کوریان، سازند قم ازنظر لیتولوژی تقریباً یکنواخت است و از تناوب مارن و مارن ماسه‌ای، با آهک زیست‌آواری با قاعده‌ای از کنگلومرای ماسه‌ای تشکیل شده است. در این مقطع طبقات آهکی فقط 13درصد از کل ضخامت را تشکل می‌دهند. یک افق از سنگ‌های ولکانیکی با ترکیب آندزیت پیروکسن‌دار به ضخامت 20 تا 50متر به فاصلۀ 550متری از قاعده وجود دارد. قسمت بالایی این افق به توف و گدازۀ برشی تبدیل می‌شود. به طرف شرق، جنوب شرق و شمال (سمردشت و آزادین) این افق به‌تدریج نازک می‌شود و از بین می‌رود (Rahimzadeh 1994). |
|
27 |
34° 50´ N , 49° 45´ E |
تاقدیس جلایر |
تاقدیس جلایر در30 کیلومتری جنوب غرب ساوه با 490متر ضخامت و سن شاتین- بوردیگالین متشکل از ماسه‌سنگ، کنگلومرا، آهک و مارن و همچنین وجود رخسارۀ تخریبی ولکانیک آرنایت در شروع بخش d و e است (Azim 1997). |
|
28 |
35° 23´ 1˝ N , 49° 50´ 2˝ E |
برش بریه |
برش بریه در 60 کیلومتری شمال غرب ساوه با 128متر ضخامت و سن انتهای آکیتانین –بوردیگالین پیشین شامل آهک ضخیم‌لایه و به‌طور ناچیز آهک ماسه‌ای و آهک مارنی است که با نانکانفورمیتی بر گدازه و ایگنمبرایت ریولیتی و داسیتی الیگو-میوسن و در زیر رسوبات تخریبی قرمز فوقانی قرار دارد (Bakhtiary 2003). |
|
29 |
35°32'48.40"N
49° 7'46.22"E
|
مناطق آوج، رزن |
از آبگرم به طرف جنوب غرب (مناطق آوج، رزن) تغییر رخساره و افزایش چشمگیری در مقدار ضخامت ملاحظه می‌شود. ضمن اینکه ولکانیسم در این منطقه به‌شدت فعال بوده و به ایجاد تناوبی از آهک و مارن با سنگ‌های ولکانیکی و آذرآورای منجر شده است. در کوه آران، سازند قم به شکل تاقدیس وسیعی دیده می‌شود که در یال شمالی آن به‌سبب گسل‌خوردگی این سازند حذف شده است. در اینجا ضخامت سازند در حدود 110متر است که درمجموع یک‌سوم آن را سنگ‌های ولکانیکی یا آذرآواری تشکیل داده و درنتیجه سازند به دو واحد رسوبی و ولکانیکی تقسیم شده است. سنگ‌های ولکانیکی، به شکل عدسی‌های منقطع در نهشته‌های رسوبی یافت میشوند، جنس این سنگ‌ها بیشتر بازالت، الیوین بازالت، بازالت آندزیتی، آندزیت با توف متبلور و توف شیشه‌ای درحال تبلور (devitrified vitric tuff) است (Rahimzadeh 1994). |
|
30 |
35°39'4.49"N
49° 7'9.36"E
|
رشته‌کوه آوج |
در رشته‌کوه آوج، سنگ‌های ولکانیکی نقش مهم‌تری دارند؛ به‌طوری که از 2355متر نهشته‌های رسوبی-ولکانیکی سازند قم در شمال دهکدۀ مانیان (در امتداد جادۀ همدان)، کمتر از 300متر آن را سنگ‌های آهکی تشکیل می‌دهد. سازند قم در شمال مانیان شامل 6 عضو به شرح زیر است: آهک زیرین (95متر)، توف زیرین (750متر)، ولکانیکی زیرین (ضخامت نامشخص)، توف بالایی (475متر)، ولکانیکی بالایی (ضخامت نامشخص)، آهک بالایی (120متر) (Rahimzadeh 1994). |
|
31 |
35° 39´ 42˝ N , 49° 16´ 50˝ E |
نقاش (شمال غرب آوج) |
برش نقاش در شمال شرق روستای نقاش و 15 کیلومتری شمال غرب آوج با 1469متر ضخامت شامل تناوبی از نهشته‌های رسوبی – ولکانیکی (آهک، آهک رسی، شیل، شیل آهکی و مارن، ولکانیکها) است که با نانکانفورمیتی بر بازالتهای قبل از میوسن و با ناپیوستگی هم‌شیب با مارن‌های قرمز بالایی پوشیده می‌شود. تا 588متری آکیتانین و بقیه بوردیگالین است (Ghasemi 2005). |
|
32 |
36°22'3.30"N
48°45'21.81"E |
برش شاه‌بلاغ (جنوب شرق زنجان) |
در جنوب غرب شاه‌بلاغ (جنوب شرق زنجان و جنوب غرب سلطانیه)، لایه‌های توف مشابه با منطقۀ تفرش در نهشته‌های این منطقه دیده می‌شود (Rahimzadeh 1994). |
|
33 |
36°22'4.35"N
48° 4'21.30"E |
سعیدآباد |
در جنوب شرق دهکدۀ سعیدآباد، نهشته‌های فوق به‌سرعت تغییر رخساره داده است؛ به‌طوری که آهک‌های ریفی ناپدید شده و بیش از 600متر مارن آبی و سبز با میان‌لایه‌های آهک مارنی-ماسه‌ای مورق (platy limestone)، ماسه‌سنگ، کنگلومرا و در بخش زیرین توف آندزیتی-تراکیتی جای آن را گرفته است (Rahimzadeh 1994). |
|
34 |
|
برش ساروق (شمال غرب تکاب) |
برش ساروق (شمال غرب تکاب) با 295متر ضخامت شامل کنگلومرا، ماسه‌سنگ، آهک، مارن و توفیت است (Mirdanesh et al. 2010). |
|
35 |
|
مقطع ایستی بلاغ |
سازند قم در مقطع ایستی بلاغ با 1343متر ضخامت و به سن آکیتانین-بوردیگالین با یک کنگلومرای پلی‌ژنتیک و پیش‌رونده روی سازند قرمز زیرین قرار می‌گیرد و شامل آهک‌های ضخیم تا نازک‌لایه، آهک ریفی، شیلهای تیرۀ گلوبیژریندار و مارن‌های خاکستری همراه با میان‌لایه‌هایی از آهک‌های نازک‌لایه است. چهار زیرواحد توفی به رنگ‌های خاکستری، کرم و سبز در بخش شیلی و مارنی دیده می‌شود. بر آهک‌های نازک‌لایه در بخش میانی، ایکنوفسیل نرئیتس پیدا شده است که همراه با فسیل‌های پلاژیک و توف‌های بین لایه‌ای شواهد خوبی برای عمیق‌بودن این واحد رسوبی است. لایه‌های توفی موجود که در طول مقطع در چندین افق تکرار میشوند، بیانگر وجود یک رژیم کششی محلی در حوضۀ رسوبی بوده است که ازطریق ریفتهای ایجادشده به سطح راه یافته‌اند. این رژیم‌های کششی هم‌زمان با رسوب‌گذاری بخش‌های انتهایی سازند قم در این ناحیه اتفاق افتاده است (Shakeri 2006). |
|
36 |
|
مقطع ایستی بلاغ |
سازند قم در مقطع ایستی بلاغ با ضخامت 1345متر و سن آکیتانین عمدتاً متشکل از آهک و مارن است که با کنگلومرای پیش‌رونده شروع می‌شود و لایه‌های توفیت نیز در چندین افق تکرار می‌شود که معرف رژیم کششی محلی هم‌زمان با رسوب‌گذاری است (Rezaei Kalaj 2016). |
|
37 |
36°24'47.30"N
47°31'33.40"E |
شرق شهرک (شمال شرق تکاب) |
در شرق شهرک مجموعۀ سازند قم 1500متر ضخامت دارد که بیشتر آن را ولکانیکها تشکیل می‌دهد. عدسی‌های آهکی همگی سن آکیتانین دارند (Rahimzadeh 1994). |
|
38 |
|
کوه القیاس (جنوب غربی زنجان) |
در بخش غربی کوه القیاس به ضخامت 470متر، گدازۀ آندزیتی نیز وجود دارد. فرامینیفرهای موجود در این نهشته‌ها سن بوردیگالین را تأیید می‌کند (Rahimzadeh 1994). |
|
39 |
36°26'34.32"N
47°53'4.44"E |
تبریزک (جنوب شرق ماه‌نشان) |
در اطراف تبریزک از 870متر نهشته‌های الیگو-میوسن، 400متر بخش زیرین آن از سنگ‌های ولکانیکی، 100متر میانی از طبقات کنگلومرا، آهک ریفی، توف، گدازه و 370متر بالایی آن را آهک و مارن تشکیل می‌دهد. گدازه‌ها بیشتر ترکیب آندزیتی- داسیتی دارند (Rahimzadeh 1994). |
|
40 |
36°30'39.38"N
47°43'11.35"E
|
شمال قرهدره (57 کیلومتری شمال شرق تکاب) |
ضخیم‌ترین نهشته‌های سازند قم در منطقۀ تکاب در شمال قرهدره (57 کیلومتری شمال شرق تکاب) مشاهده شده است. این نهشته‌ها 930متر ضخامت دارند و به سه قسمت تقسیم شده‌اند: بخش زیرین اساساً شامل ولکانیکهای تیره‌رنگ (گدازه، توف و آگلومرا) با میان‌لایه‌های ماسه‌سنگ توفی و طبقات نازکی از آهک ماسه‌ای است. بخش میانی به ضخامت 300متر اساساً از آهک به رنگ روشن با چندین باند توف و کنگلومرا تشکیل شده است، این بخش حاوی فسیل‌های آکیتانین است. بخش بالایی مارن ژیپس‌دار با میان‌لایه‌های آهکی بوده و با توجه به حضور فسیل Neoalveolina در این بخش، به بوردیگالین نسبت داده شده است (Rahimzadeh 1994). |
|
41 |
36°31'47.41"N
47°40'37.62"E |
شمال شرق تکاب |
در غرب رودخانۀ قزل‌اوزن (جنوب و غرب قلعۀ جوگ (Qaleh jug))، شرق شهرک گدازه و توف محتوی عدسی‌هایی از آهک و مارن در افق‌های مختلف ردیف چینه‌شناسی ظاهر می‌شود. گدازه‌ها بیشتر ترکیب داسیتی و آندزیتی دارند و ضخامت آنها بین 40 تا 150متر متغیر است (Rahimzadeh 1994). |
|
42 |
36° 33´ 40˝ N , 47° 57´ 38˝ E |
برش کلکته |
برش کلکته در جنوب غرب زنجان با 565متر ضخامت و شامل آهک، مارن، ماسه‌سنگ رسی، شیل آهکی و توف ماسه‌ای است. سن: 32متر آکیتانین و 533متر بوردیگالین (Akhlaghi 2008). |
|
43 |
|
منطقۀ شیخ جابر |
در 7 کیلومتری روستای شیخ جابر و 50 کیلومتری جنوب غرب زنجان با 451متر ضخامت شامل آهک، ماسه، کنگلومرا، توف و آذرآواری است. سن: 173متر آکیتانین و 129متر آکیتانین؟ - بوردیگالین و بقیه بوردیگالین (Mozafari 2000). |
|
44 |
36° 34´ N , 47° 57´ E |
شیخ جابر |
شیخ جابر در 2 کیلومتری در جهت شمال غرب روستای شیخ جابر و با 420متر ضخامت شامل آهک با میان‌لایۀ مارن، گدازۀ آتشفشانی و توف است (Ganji 1999). |
|
45 |
36°44'40.60"N
47°40'0.42"E |
ناحیۀ ماه‌نشان |
حدود یکصدمتر گدازه و توف دانه‌درشت که در بین آهک‌ها و مارن‌های دریایی قرارگرفته‌اند، در شمال غرب ماه‌نشان رخنمون دارند و تا معدن بایچه باغ گسترش یافته‌اند. این مجموعه نیمه‌افقی است و درنتیجه در منطقۀ وسیعی گسترش دارد (Rahimzadeh 1994). |
|
46 |
36°55'34.58"N
47°50'34.70"E |
گوگلر |
در غرب دهکدۀ گوگلر از 290متر ضخامت سازند قم، 140متر بخش زیرین آن از سنگ‌های ولکانیکی و آذر- آواری است که در بین آن طبقات آهکی سفیدرنگ نیز دیده می‌شود (Rahimzadeh 1994). |
|
47 |
36°57'38.37"N
47°38'19.65"E |
غرب موشامپا |
در کوه‌های غرب موشامپا نیز سازند قم به‌وسیلۀ ردیف ضخیمی از مواد پیروکلاستیک آغاز می‌شود. این نهشته‌ها که از توف‌های لایه‌لایه به رنگ آبی سبز تشکیل شده است، توسط Ansari (1965) به نام عضو موشمپا (Mushampa member) خوانده شده است. در این محل تقریباً رسوبات الیگو-میوسن غایب‌اند و فقط تعدادی عدسی‌های آهکی در داخل ردیف‌های ضخیم ولکانیکی معرف آن است. از عدسی‌های آهک و شیل موجود در عضو موشامپا، فسیل‌های الیگوسن پایانی-میوسن زیرین به دست آمده است (Rahimzadeh 1994). |
|
48 |
|
برش موشمپا |
برش موشمپا در 110 کیلومتری شمال غرب زنجان با 345متر ضخامت و سن الیگوسن پسین – میوسن پیشین شامل آهک، ماسه، کنگلومرا، آذرآواری و توفیت است (Mozafari 2000). |
|
49 |
|
اندآباد |
اندآباد در 80 کیلومتری شمال غرب زنجان با 227.5متر ضخامت شامل آهک، کنگلومرا، توف، ژیپس و آهک و آهک ریفی است. سن: شامل 111.5متر آکیتانین و بقیه بوردیگالین (Mozafari 2000). |
|
50 |
37°23'52.65"N
47°53'28.36"E |
شرق میانه |
ضخامت سازند قم به طرف شرق میانه به‌شدت کاهش می‌یابد و به‌تدریج توف‌ها و مواد انفجاری حاصل از ولکانیسم میوسن جای آن را می‌گیرد (Rahimzadeh 1994). |
|
51 |
39°18'32.18"N
44°31'32.23"E |
اطراف ماکو |
نهشته‌های سازند قم در اطراف ماکو حدود 500متر ضخامت دارد و شامل سه عضو لیتولوژیکی است: واحد عمدتاً کنگلومرایی زیرین با ضخامت چندمتر تا 230متر (در 10 کیلومتری جنوب غرب ماکو)؛ واحد میانی آهکی بیشتر با رخسارۀ زیست- آواری حاوی جلبک و مرجان (ولی آهک‌های ماسه‌ای مارنی و توفی، کنگلومرایی و قلوه‌ای، شرق دهکدۀ بداولی نیز وجود دارد) و ضخامت 50 تا 180متر و سن آکیتانین-بوردیگالین و واحد مارن بالایی که در بعضی جاها (دامنۀ شمال شرقی کوه قره‌داغ) دیده نمی‌شود، ولی واحد آهک میانی ضخیم‌تر و با سازند قرمز بالایی پوشیده می‌شود (Rahimzadeh 1994). |
به‌طور کلی نهشته‌های آذر- آواری منطقۀ جازموریان- جیرفت- سیرجان در بخش جنوب شرقی حوضۀ پیش‌کمانی سنندج-سیرجان نهشته شده‌اند، ولی این مواد در جنوب غربی نوار نطنز- کاشان- قم- ساوه عمدتاً در محدودۀ حوضۀ درون‌کمانی نهشته شده‌اند.
براساس جدول 1 و شکل 4، به‌طور کلی می‌توان گفت (صرف‌نظر از موارد استثنا)، نهشته‌های آذر- آواری سازند قم در مناطق زیر وجود ندارند: 1) برش‌های واقع در شمال و شمال غربی آباده؛ 2) در برش‌های واقع در محدودۀ حضور نهشته‌های تبخیری سازند قم، غیر از برش‌های واقع در منتهیالیه جنوب غربی این محدوده (شکل 4)؛ 3) برش‌های واقع در محدودۀ همدان- سنندج- جنوب بیجار؛ 4) منطقۀ جنوب شرق- جنوب و جنوب غربی دریاچۀ ارومیه.
شکل 4- نقشۀ ایران نشان‌دهندۀ (1) پراکندگی سازند قم؛ (2) پراکندگی کمان ماگمایی ارومیه- دختر؛ (3) پراکندگی مکانی نهشته‌های آذر- آواری سازند قم و (4) پراکندگی نهشته‌های تبخیری سازند قم: رسوب‌گذاری نهشته‌های تبخیری سازند قم در سمت مقعر خط‌چین قرمز اتفاق افتاده است (با تغییرات از Mohammadi et al. 2013; Mohammadi 2022).
Fig 4- A map showing (1) distribution of Qom Formation; (2) distribution of Urumieh-Dokhtar Magmatic Arc (UDMA); (3) spatial distribution of the Qom Formation pyroclastic deposits; and (4) distribution of the Qom Formation evaporate deposits: deposition of evaporate deposits of the Qom Formation took place in concave side of the red dashed line (after Mohammadi et al. 2013; Mohammadi 2022).
.
پراکندگی زمانی و چینه‌نگاری رخدادی نهشته‌های آذر- آواری سازند قم
ضخامت و سن واحدهای آذر- آواری در برش‌های مختلف متفاوت است. با تلفیق اطلاعات حاصل از: 1) جدول 1؛ 2) پراکندگی نهشته‌های آذر- آواری سازند قم (شکل 4)؛ 3) داده‌های سنی برش‌های مختلف سازند قم از Mohammadi et al. 2013 ؛ شامل اطلاعات سنی، لیتولوژی، جغرافیایی و ... متعلق به بیش از 100 برش از سازند قم و 4) 2022Mohammadi ؛ شامل بیوزونبندی سازند قم و محدودبودن نهشته‌های روپلین پیشین سازند قم - به‌عنوان قدیمی‌ترین نهشته‌های سازند قم- به جنوب و جنوب غربی کاشان)، اطلاعات ارزشمندی دربارۀ سن نهشته‌های آذر- آواری سازند را قم به شرح زیر می‌توان استنباط کرد:
نهشته‌های آذر- آواری سازند قم در منطقۀ جازموریان- جیرفت- سیرجان را می‌توان براساس سن، به‌طور کلی به دو محدودۀ فرعی تقسیم کرد: الف) محدودۀ جازموریان- جیرفت: براساس اطلاعات موجود و مطالعۀ برش‌های بزدان و کقارکی سن نهشته‌های آذر- آواری سازند قم در این محدوده عمدتاً روپلین پسین است؛ ب) محدودۀ جیرفت- سیرجان: بیشتر برش‌های سازند قم در این محدوده (که اکثراً ناقص بوده و بخش‌های بالایی سازند قم در اثر فرسایش از بین رفته است)، عمدتاً سن شاتین و در مواردی آکیتانین دارند و بنابراین سن نهشته‌های آذر- آواری موجود در برش‌های سازند قم در این محدوده نیز عمدتاً شاتین است.
نهشته‌های آذر- آواری سازند قم در برش‌های واقع در غرب و جنوب غربی نوار نطنز- کاشان- قم- ساوه عمدتاً سن میوسن پیشین (آکیتانین- بوردیگالین) دارند؛ با این حال در برخی برش‌ها سن الیگوسن نیز دارند و حتی قدیمی‌ترین نهشته‌های آذر- آواری سازند قم به سن روپلین پیشین نیز (با تلفیق اطلاعات حاصل از2022Dehghan et al. 2010; Mohammadi ) در این محدوده وجود دارد که در بخش پایینی برش قهرود نهشته شده است.
واحدهای آذر- آواری واقع در منطقۀ زنجان عمدتاً سن آکیتانین و با نسبت کمتری سن بوردیگالین دارند.
با توجه به مطالب یادشده، می‌توان گفت که سن نهشته‌های آذر- آواری سازند قم (صرف‌نظر از موارد استثنا) از جنوب شرق به سمت شمال غرب، به‌طور کلی یک روند جوان‌شدگی از خود نشان می‌دهند و جوان‌ترین ولکانیسمهای هم‌زمان با سازند قم سن بوردیگالین دارند.
نتایج
بررسی سازند قم در برش‌های بزدان و کقارکی و همچنین بررسی پراکندگی زمانی و مکانی نهشته‌های آذر- آواری سازند قم به نتایج زیر منجر شد:
تشکر و قدردانی
از آقای دکتر حامد عامری و آقای دکتر حسن رامه که نویسنده را در مطالعات صحرایی برش بزدان و همچنین آقای دکتر علی دره‌گیرایی که نویسنده را در مطالعات صحرایی برش کقارکی یاری کرده‌اند و از داوران که با نظرات و پیشنهادهای ارزنده خود سبب ارتقاء سطح مقاله شده‌اند صمیمانه تشکر و قدردانی می‌شود.
)
