نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه زمینشناسی، دانشکده علوم، دانشگاه خوارزمی، ایران
2 دانشیار گروه زمین شناسی دانشگاه تهران، ایران
3 کارشناسیارشد دانشکده زمینشناسی، پردیس علوم، دانشگاه تهران، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
Diverse, moderately to well-preserved palynomorphs including acritarchs (sensu stricto), prasinophytes cyst, chitinozoans, scolecodonts, and spores occur in some surface samples (90 meters thereof) of the Niur Formation (200 m thick) at the Tikdar stratigraphic section, northern Kerman, Central Iran. The palynofloras embrace one species of prasinophyte cyst, 25 species (assigned to 14 genera) of acritarchs, 8 species (attributed to 6 genera) of chitinozoans, and 2 species (assigned to 2 genera) of spores. Based on the stratigraphic distribution pattern of acritarchs (sensu lato) one local assemblage zone (Evittia denticulata denticulata - Lophosphaeridium papillatum-Eupoikilofusa striatifera assemblage zone) is introduced in the strata investigated herein. The known stratigraphic importance of such acritarchs and chitinozoans as Eupoikilofusa striatifera, Geron amabilis, Spinachitina fragilis and Ancyrochitina convexa as well as the lack of Middle and Late Silurian index taxa allow for the host strata to be attributed to the Early Silurian (Llandovery). Notable abundance of transparent AOM in majority of the samples (except those labeled as 318–326 and collected 38–88 above the base) examined indicates sedimentation in a marginal marine setting with relatively low oxygen level. Such palynofacies data as proportion of blade-shaped to equidimensional opaque palynomacerals and AOM/marine palynomorphs ratio in the material studied tend to support such generalizations on the depositional environment.
Keywords: Palynostratigraphy, Marine Palynomorphs, Palaeoecology, Niur Formation, Central Iran.
Introduction
The geographic distribution outline of sediment and extensive emergence in Iran during Silurian tend to support the hypothesis relating such events to the Caledonian epirogeny. The Silurian deposits are so far reported from eastern Alborz Ranges, Central Iran, and southeastern Zagros. Nabavi (1976) believed that because of the Caledonian movements, vast areas in north and northwest of Iran emerged while in east and northeast of the country marginal marine deposition continued; boundary between the two is speculated to be along a line extending from Aliabad (east of Gorgan) in the north through Semnan to Zardkuh (Zagros Mountains) in the south.
Another significant characteristic of the Silurian in Iran is the presence of basic submarine volcanic rocks (basalts) reported from many areas indicating a rift in the otherwise coherent Paleozoic cratonic crust, for example, in northeastern Iran (Aghanabati 2008).
The Silurian strata in central Iran, known as the Niur Formation, consist of dark brown coral-bearing limestones with thin shale intercalation and basal dolostones. Occurrence of abundant diverse fossil content including corals, brachiopods, and conodonts as well as such marine palynomorphs as acritarchs and chitinozoans in sediments of both the type and reference sections allows for recognition of several microfacies types, confirmation of deposition in a marginal marine setting, and attribution of the host strata to the Middle–Late Silurian (Aghanabati 2004; Lotfollahi et al. 2012).
The Niur palynofloras are examined herein in order to determine relative age, stratigraphic distribution pattern of palynomorphs, and depositional setting of the host strata at the Tikdar stratigraphic section, northwest of Kerman. There, the Niur Formation comprises 200m of carbonates, shales, siltstones, and sandstones disconformably positioned between the Padeha and Shirgesht formations.
Material and Methods
This study is based on palynologically productive surface samples collected from the Niur Formationat, at the Tikdar stratigraphic section, northwest of Kerman. All samples prepared using standard palynological processing procedures (e.g. Phipps and Playford 1984); encompassing initial treatment with HCl (10-50%) and HF (40%) for dissolution of carbonates and silicates, respectively. Then the residue saturated with ZnCl2 solution (2.0 gr/cm3) for mineral separation. All residues are sieved with a 20μm mesh prior to make of strew slides. Three slides for each preparation are made and examined by transmitted light microscope. It should be noted that maceration of the Niur Formation samples executed at palynology laboratory of the Exploration Directorate of the National Iranian Oil Company.
For quantitative studies, 15 field views of each strew slide are randomly examined using x16 objective. Palynological elements counted include marine and terrestrial palynomorphs, dark and bright amorphous organic matter (AOM), and phytoclasts. For determination of the depositional setting, sedimentation rate, and oxygen level fluctuations during deposition of the pertinent material such factors as dark/bright AOM, marine palynomorphs/AOM, spores/marine palynomorphs, dark equidimensional/blade-shaped palynomacerals, and short-/long-processed acritarchs ratios are investigated.
Discussion of Results and Conclusions
Diverse, moderately to well-preserved palynomorphs including acritarchs (sensu lato), scolecodonts, and spores occur in the Niur Formation's palynofloras at the Tikdar stratigraphic section, northwest of Kerman. The palynofloras embrace one species of prasinophyte cyst, 25 species (assigned to 14 genera) of acritarchs, 8 species (attributed to 6 genera) of chitinozoans, and 2 species (assigned to 2 genera) of spores. Based on the stratigraphic distribution pattern of acritarchs (sensu lato) one local assemblage zone (Evittia denticulata denticulata-Lophosphaeridium papillatum-Eupoikilofusa striatifera assemblage zone) is introduced in 90 m of the Niur Formation investigated herein. Additionally two barren interval zones, one at the base (65 m) and the second (45 m) at the top of the rock unit are also identifiable. The known stratigraphic importance of such acritarchs and chitinozoans as Eupoikilofusa striatifera, Geron amabilis, Spinachitina fragilis, and Ancyrochitina convexa allows for the host strata to be dated as the Early Silurian (Llandovery).
Using a variety of palynological elements such as marine and terrestrial palynomorphs, phytoclasts, and dark/bright AOMs indicates deposition of the Niur sediments at the section examined in a marginal marine setting with mainly low sedimentation rate and relatively low oxygen level.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
جغرافیای دیرینه، پراکندگی نهشتهها و خشکیزایی وسیع در سیلورین ایران سبب تقویت فرضیۀ تداوم حرکات شاغولی وابسته به فاز کالدونین، گسترش جهانی یخچالها و افت جهانی سطح آب دریاها میشود. باوجود خشکیزایی وسیع، نهشتههای سیلورین تاکنون از نواحی محدودی در البرز شرقی، ایران مرکزی و جنوبشرقی زاگرس گزارش شدهاند. نبوی (1976) معتقد است درنتیجۀ جنبشهای کالدونین، شمال و شمالغرب ایران از آب خارج شدهاند و مرز خشکی یادشده از علیآباد گرگان آغاز و به زردکوه بختیاری میرسد؛ هرچند وجود نهشتههای سیلورین در تالش محدودۀ خشکی یادشده را مبهم میکند. وجود سنگهای آتشفشانی از نوع بازالتهای زیردریایی ویژگی مهم نهشتههای سیلورین ایران است که بازشدگی پوستۀ کراتونی سکوی پالئوزوئیک ایران را تأیید میکند (Aghanabati 2008). نهشتههای سیلورین که در ایران مرکزی به نام سازند نیور شناخته میشوند در برش چینهشناسی الگو از سنگآهکهای قهوهای تیرۀ مرجاندار، میانلایههایی از شیل و افقهایی از دولوستون در قاعده تشکیل شدهاند. فراوانی انواع فسیلها (مرجانها، بازوپایان و کنودونتها) همراه با پالینومورفهای دریایی (آکریتارکها و کیتینوزوآها) در برشهای چینهشناسی الگو و مرجع علاوهبر شناسایی چند میکروفاسیس در نهشتههای یادشده و تأیید رسوبگذاری در محیط دریایی کمعمق نزدیک به ساحل باعث انتساب این واحد سنگی به سیلورین میانی- پسین شده است (Aghanabati 2004; Lotfoallahi et al. 2012).
برای تعیین سن نسبی، پالینوزوناسیون و بازسازی محیط دیرینۀ سازند نیور بر اساس پالینومورفها، پالینوفلورای این واحد سنگی در برش چینهشناسی تیکدر، شمالغرب کرمان مطالعه شد.
موقعیت جغرافیایی برش چینهشناسی تیکدر و لیتوستراتیگرافی سازند نیور
برش چینهشناسی مطالعهشده در روستای تیکدر با مختصات جغرافیایی ˝26 ´53 °56 طول شرقی و ˝57 ´42 °30 عرض شمالی در 8 کیلومتری شمالشرق چترود و شمالغرب کرمان واقع شده است (شکل 1). سازند نیور در برش چینهشناسی یادشده از 200 متر ماسهسنگ، سیلتستون، سنگآهک و شیل تشکیل شده که با ناپیوستگی فرسایشی روی سازند شیرگشت و زیرسازند پادها قرار گرفته است (شکل 2).
شکل 1- موقعیت جغرافیایی و مسیر دسترسی به برش چینهشناسی تیکدر
شکل 2- ستون چینهشناسی سازند نیور در برش چینهشناسی تیکدر
تاریخچۀ مطالعههای پیشین
روتنر (Ruttner 1961) سازند نیور را بخشی از سری زیرین (Liegend Series) معرفی کرده است، سپس فلوگل و روتنر آن را مطالعه (Flügel and Ruttner 1962) و درنهایت، روتنر و همکاران آن را (Ruttner et al. 1970) معرفی و توصیف کردهاند.
روتنر و همکاران (Ruttner et al. 1968) برش چینهشناسی شاهد (Reference Section) این واحد سنگی را در کوههای درنجال، 90 کیلومتری جنوب برش چینهشناسی نمونۀ سازند نیور انتخاب و معرفی کردهاند. مرز زیرین سازند نیور با سازند شیرگشت بر اثر درهمریختگی ناشی از نفوذ و تزریق سنگهای آذرین مشخص نیست؛ اما مرز بالایی آن با سازند پادها همشیب است.
اگرچه وجود ماکروفسیلهای جانوری ازجمله مرجانها (Flügel 1962)، براکیوپودها و نرمتنان (Stepanov 1968) در رسوبات برشهای چینهشناسی تیپ و شاهد این سازند مؤید سن سیلورین پیشین تا سیلورین پسین این واحد سنگی درنظر گرفته شده است ظاهراً کنودونتهای این سازند در ناحیۀ شیرگشت بیانکنندۀ سن دونین پیشین برای بخش فوقانی سازند نیور هستند (Walliser 1968).
علوی نائینی (Alavi Naini 1972) در بزکوه، جنوب دشت ویراب، سن سازند نیور را سیلورین تعیین کرده است.
زاهدی (Zahedi 1973) طبقههای سیلورین منطقۀ سُه کاشان را قابلقیاس با سازند نیور ناحیۀ شیرگشت دانسته و به براکیوپودها بهعنوان تنها شکلهای فسیلی بهدستآمده از رسوبات یادشده اشاره کرده است.
افشار حرب (Afshar Harb 1979) برای نخستینبار رسوبات سازند نیور در نواحی قلّی و رُباط قَربیل کپهداغ را مطالعه و پسازآن، قویدل سیوکی (Ghavidel-Syooki 1990) سن خلاندوری- ونلوک را بر اساس پالینومورفها پیشنهاد کرده است.
ودیج (Weddige 1983) بر اساس کنودونتها و تنتاکولیتها، سن سازند نیور در کوههای پونهزار واقع در جنوبغربی بینالود را امسین آغازین تعیین کرده است.
ایستو و همکاران (Aistov et al. 1984) با مطالعۀ بریوزوآها و کرینوئیدهای نهشتههای سازند نیور در ناحیۀ خور، در دو محل کوه آبریزو و کوه معراجی بهترتیب سن سیلورین پیشین و سیلورین- دونین پیشین را پیشنهاد کردهاند.
سازند نیور در انارک (یزد) را شارکوسکی و همکاران (Sharkovski et al. 1984) مطالعه کردهاند؛ در این مطالعه، حضور Favositesgothlandicus معرف سن سیلورین و وجود Nichlosonella sp.aff. N. vaupeliformis در بخش تحتانی این سازند نشاندهندۀ سن اردویسین درنظر گرفته شده است.
بختیاریفرد (1992) با مطالعۀ پالینولوژی نهشتههای برش چینهشناسی تیپ سازند نیور سن سیلورین پیشین- میانی (خلاندوری تا ونلوک) را برای این رسوبات تعیین کرده و نبود چینهشناسی بین سازندهای نیور و پادها (سیلورین پسین تا دونین میانی) را به فاز کالدونین نسبت داده است.
قویدل سیوکی (Ghavidel-Syooki 2000, 2001) با مطالعۀ آکریتارکهای سازند نیور در برش چینهشناسی کوه سالوک، جنوبغرب بجنورد ضمن معرفی یک بایوزون تجمعی (assemblage zone VI)، سن سیلورین پیشین را برای این نهشتهها پیشنهاد کرده و بر اساس حضور آکریتارکها، محیطی دریایی را برای تشکیل رسوبات این سازند در نظر گرفته است.
قویدل سیوکی (Ghavidel-Syooki 2003) ضمن مطالعۀ پالینومورفهای سازند نیور در برش چینهشناسی کوه بقو، جنوبغربی کاشمر، سن خلاندوری- ونلوک آغازین را پیشنهاد کرده و محیط رسوبگذاری نهشتههای یادشده را محیطی دریایی درنظر گرفته است.
مطالعۀ پالینومورفهای سازند نیور در البرز شرقی توسط قویدل سیوکی و ویکولی (Ghavidel-Syooki and Vecoli 2006) به معرفی چهار بایوزون به سن خلاندوری (روآدین- تلیچین) منجر شده است.
مهرجردی (Mehrjerdi 2001) با مطالعۀ پالینومورفهای سازند نیور در شمال طبس، بایوزون تجمعی آکریتارکی به سن سیلورین پیشین (خلاندوری) را شناسایی کرده است.
قویدل سیوکی (Ghavidel-Syooki 2006) با مطالعۀ زیستچینهنگاری کیتینوزوآهای سازند نیور در ناحیۀ کپهداغ، جادۀ اسفراین- بجنورد با معرفی سه بایوزون، سن خلاندوری- ونلوک را برای این سازند درنظر گرفته است. همچنین او پیشنهاد کرده منطقۀ مطالعهشده طی سیلورین پیشین بخشی از ابرقارۀ گندوانا بوده است و پالینومورفهای آن با مجموعه فسیلی سیلورین زاگرس و کشورهای عربستان سعودی، الجزایر، لیبی، مراکش و اسپانیا مشابه است.
لطفاللهی و همکاران (2012) با مطالعۀ محیط رسوبی و چینهنگاری سکانسی سازند نیور در برش چینهشناسی مرجع، نه میکروفاسیس معرف محیطهای ساحل، لاگون، سد، دریای محدودشده، دریای باز و رمپ میانی را که در محیط رسوبگذاری قدیمی از نوع رمپ تشیکل شدهاند تشخیص و نهشتههای یادشده را به سیلورین پیشین (خلاندوری) نسبت دادهاند.
روش کار و ترکیب پالینوفلورای مطالعهشده
باتوجهبه احتمال وجود پالینومورفها در رسوبات آواری ریزدانه (Traverse 2007)، نمونهبرداری از افقهای مناسب موجود در سازند نیور انجام شد. روشهای معمول در پالینولوژی برای جداسازی پالینومورفها از رسوبات دربرگیرنده استفاده شدند (Barss and Williams 1973; Phipps and Playford 1984; Wood et al. 1996)؛ بر این اساس، کلریدریکاسید 10 درصد برای انحلال کربناتها و اکسیدهای آهن و فلوریدریکاسید 40 درصد برای انحلال سیلیکاتها استفاده شد. کلریدریکاسید 50 درصد برای ازبینبردن ژل سیلیکاتۀ ایجادشده و محلول کلرورروی (ZnCl2) با وزن مخصوص 2 گرم بر سانتیمترمکعب و کمتر برای افزایش فراوانی نسبی پالینومورفها استفاده شد. گفتنی است آمادهسازی نمونههای سنگی سازند نیور در آزمایشگاه پالینولوژی مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت ایران انجام شد و اسلایدهای پالینولوژی آمادهشده برای مطالعه در اختیار نویسندگان قرار داده شدند.
پالینومورفهای نسبتاً متنوع با حفظشدگی متوسط تا خوب شامل آکریتارکها، سیست پرازینوفیتها، کیتینوزوآها، اسکولکودونتها و اسپورها در پالینوفلورای سازند نیور در برش چینهشناسی تیکدر وجود دارند. بهمنظور تعیین محیط تشکیل رسوبات موردمطالعه، فراوانی نسبی عناصر پالینولوژی در 15 میدان دید تصادفی هرکدام از اسلایدهای موردبررسی شمارش و مشخص شد. در مرحلۀ بعد، فراوانی نسبی عناصر پالینولوژی یادشده شامل پالینومورفهای دریایی، اسپورها، Amorphous Organic Matter (AOM) تیره و روشن و فیتوکلاستهای تیره تعیین و نمودارهای مربوطه ترسیم شدند. بهمنظور تعیین نوع محیط دیرینه، نرخ رسوبگذاری و میزان اکسیژن عواملی مانند نسبت AOM شفاف به تیره، نسبت پالینومورفهای دریایی به AOM، نسبت اسپورها به پالینومورفهای دریایی، نسبت پالینوماسرال اپک همبعد به انواع اپک تیغهای و نسبت آکریتارکها به یکدیگر بر اساس بلندی زواید آنها بررسی شد.
پالینوستراتیگرافی
میکروفیتوپلانکتونهای دریایی نسبت به پالینومورفهای خشکی در پالینومورفهای سازند نیور در برش چینهشناسی تیکدر تنوع و فراوانی نسبی بیشتری دارند. در پالینوفلورای موردمطالعه 1 گونه (متعلق به 1 جنس) از سیست پرازینوفیتها، 25 گونه (منتسب به 14 جنس) از آکریتارکها، 8 گونه (مربوط به 6 جنس) از کیتینوزوآها و 2 گونه (متعلق به 2 جنس) از اسپورها شناسایی شده است (پلیتهای 3-1). از پالینومورفهای دریایی آکریتارکهایی نظیر Evittiadenticulatadenticulata و Veryhachiumtrispinosum فراوانی نسبی بیشتری دارند اما شکلهایی مانند Geronguerillerus و Ecthymabrachionanatolion دارای فراوانی نسبی بسیار کمتری هستند؛ بهطوریکه در پالینوفلورای سازند نیور تنها 1 نمونه از هریک از گونههای یادشده یافت شد. از کیتینوزوآها Spinachitinafragilis فراوانی نسبی بیشتر و شکلهایی نظیر Sphaerochitinalongicollis فراوانی نسبی کمتری دارند. از پالینومورفهای معرف محیطهای خشکی (اسپورها) شکلهای ساده با تقارن شعاعی و علامت ترایلت در نهشتههای سازند نیور در برش چینهشناسی تیکدر دیده میشوند اما هیچ نمونۀ مونولتی مشاهده نمیشود. اسکولکودونتها در پالینوفلورای مطالعهشده فراوانی نسبی درخور توجهی دارند.
شکلهای شاخصی از کیتینوزوآها و آکریتارکهای سیلورین پیشین در پالینوفلورای سازند نیور در برش چینهشناسی تیکدر وجود دارند که در مطالعههای پیشین از آنها در پالینوستراتیگرافی نهشتههای سیلورین ایران و نقاط مختلف جهان استفاده شده است.
بر اساس الگوی پراکندگی میکروفیتوپلانکتونهای دریایی در بخشی از نهشتههای مطالعهشده، یک بایوزون تجمعی غیررسمی با عنوان Evittia denticulata denticulata- Lophosphaeridium papillatum-Eupoikilofusa striatifera assemblage zone در 90 متر سیلتستون، سنگآهک، آهک رسی با میانلایههایی از شیل و ماسهسنگ سازند نیور معرفی شده است (شکل 3). در این بایوزون آکریتارکهایی نظیر Leiosphaeridia tenuissima، Ecthymabrachion anatolion، Elektoriskos pogonius، Elektoriskos sp.، Eupoikilofusa filifera، Eupoikilofusa striata، Eupoikilofusa striatifera، Evittia denticulata denticulata، Geron sp. cf. G. amabilis، Geron guerillerus، Geron sp.، Goniosphaeridium sp. cf. G. connectum، Helosphaeridium echiniformis، Helosphaeridium tongiorgii، Leiofusa sp. cf. L. simplex، Lophosphaeridium sp. cf. L. papillatum، Lophosphaeridium papulatum، Micrhystridium henrii، Micrhystridium stellatum، Multiplicisphaeridium martiniae، Multiplicisphaeridium ramispinosum، Multiplicisphaeridium sp. cf. M. rochesterensis، Oppilatala insolita، Solisphaeridium inaffectum، Veryhachium bulliferum و Veryhachium trispinosum و کیتینوزوآهایی مانند Conochitina sp. cf. C.edjelensis، Conochitina tuba، Spinachitina fragilis، Lagenochitina sp.، Fungochitina pistilliformis، Sphaerochitina longicollis، Ancyrochitina convexa، Ancyrochitina convexa و Ancyrochitina sp. cf. A.diabolus نیز وجود دارند.
علاوهبراین، باتوجهبه وجودنداشتن پالینومورفها در نمونههای مربوط به 65 متری بخش قاعدهای و 45 متری بخش فوقانی سازند نیور در برش چینهشناسی تیکدر، دو زون بدون فسیل (Barren interval zone) در سنگهای کربناته، شیل و ماسهسنگهای بهترتیب بخشهای زیرین و بالایی این واحد سنگی شناسایی شدهاند (شکل 3).
شکل 3- گسترش چینهشناسی پالینومورفهای سازند نیور، تیکدر، شمالغرب کرمان (نشانههای لیتولوژیک در شکل 2)
انواعی از کیتینوزوآها شامل Conochitina edjelensis، Conochitinatuba، Spinachitina fragilis، Ancyrochitina convexa Sphaerochitina، Fungochitina، Lagenochitina که از نهشتههای سیلورین بالتیک، عربستان سعودی و ایران گزارش شدهاند (Verniers et al. 1995, Nestor 1994, Paris et al. 1995, Ghavidel-Syooki and Winchester-Seeto 2004) در رسوبات سازند نیور در برش چینهشناسی تیکدر نیز وجود دارند.
در بایوزونهای مبتنی بر کیتینوزوآها برای رسوبات سیلورین برزیل (Grahn et al. 2000) و نهشتههای سازند نیور در برش چینهشناسی مطالعهشده جنسهای Conochitina، Spinachitina، Ancyrochitina و Sphaerochitina بهطور مشترک دیده میشوند.
قویدل سیوکی و خسروی (1994) با معرفی بایوزونهای V و VIبر اساس پراکندگی چینهشناسی آکریتارکها و بایوزن C4باتوجهبه الگوی گسترش چینهشناسی کیتینوزوآ، سازند سرچاهان را به سیلورین پیشین نسبت دادهاند. پالینومورفهای مشترک بین بایوزونهای یادشده و بایوزون معرفیشده در برش چینهشناسی مطالعهشده عبارتند از: Sphaerochitina longicollis، Ancyrochitina، Evittia denticulate، Multiplicisphaeridium.
قویدل سیوکی (2001) با مطالعۀ آکریتارکهای سازند نیور در برش چینهشناسی کوه سالوک، جنوبغرب بجنورد ضمن معرفی یک بایوزون تجمعی (assemblage zone VI) سن سیلورین پیشین را برای این نهشتهها پیشنهاد کرده است. نمونههای مشترک بین بایوزون یادشده و بایووزن معرفیشده در نهشتههای سازند نیور در برش چینهشناسی تیکدر شامل آکریتارکهای در حد جنس ازجمله Veryhachium، Helosphaeridium و Multiplicisphaeridium هستند.
بختیاریفرد (1994) با مطالعۀ آکریتارکهای رسوبات مقطع چینهشناسی تیپ سازند نیور و معرفی پنج بایوزون در نهشتههای یادشده، بایوزونهای I، II و III را به خلاندورین و بایوزون های IV و V را به ونلوکین نسبت داده است. انواعی از آکریتارکها ازجمله Eupoikilofusa striatifera، Evittia denticulata، Veryhachium trispinosum، Lophosphaeridium،Leiofusa ، Leiosphaeridia و Micrhystridium بین بایوزون معرفیشده در رسوبات سازند نیور در برش چینهشناسی تیکدر و بایوزونهای I تا III درنهشتههای برش تیپ این واحد سنگی بهطور مشترک وجود دارند.
سن نسبی نهشتههای مطالعهشده
در برش چینهشناسی تیکدر کیتینوزوآهایی نظیر Spinachitinafragilis (شاخص رودانین) و Ancyrochitinaconvexa (معرف آرونین) و همچنین آکریتارکهایی با ارزش چینهشناسی شناختهشده نظیر Eupoikilofusa striatifera و Geronsp. cf. G. amabilis حضور دارند که مجموعاً سن سیلورین پیشین (Llandovery) را برای رسوبات دربرگیرنده پیشنهاد میکنند. آکریتارکها و کیتینوزوآهای یادشده قبلاً نیز از برش چینهشناسی مرجع سازند نیور (Bakhtiyarifard 1992)، رسوبات سیلورین سازند سرچاهان (Ghavidel-Syooki 2000;Ghavidel-Syooki and Winchester-Seeto 2004)، سیلورین عربستان سعودی (Paris et al. 1995) و استونی (Nestor 1980; 1994) گزارش شدهاند.
گفتنی است باتوجهبه وجودنداشتن پالینومورفها در نهشتههای بخشهای قاعدهای و فوقانی سازند نیور در برش چینهشناسی تیکدر (شکل 3)، تعیین مرزهای زیرین و بالایی این واحد سنگی با سازند شیرگشت (اردویسین) در پایین و سازند پادها (دونین) در برش چینهشناسی مطالعهشده صرفاً بر اساس اطلاعات لیتوستراتیگرافی انجام شده است.
پالینوفاسیسهای رسوبات سازند در برش چینهشناسی تیکدر
تعیین نسبت AOM شفاف (نبود اکسیژن) به انواع تیره (وجود اکسیژن) یکی از راههای تشخیص میزان اکسیژن محیط رسوبگذاری است (Tyson 1995). بررسی این نسبت در رسوبات مطالعهشده (شکل 4) نشان میدهد نسبت AOM شفاف به انواع تیره (به استثنای نمونههای 318 تا 326 مربوط به 38 تا 88 متر بالاتر از قاعده) همواره بیش از 1 است (شکل 5، نمودار a)؛ این ویژگی نشاندهندۀ شرایط بدون اکسیژن تا نیمهاکسیدان است.
75 μm |
dark AOM |
light AOM |
الف |
75 μm |
dark AOM |
Chitinozoan |
ب |
light AOM |
75 μm |
شکل 4- نسبت AOM شفاف به AOM تیره؛ الف. نمونۀ 316، ب. نمونۀ 324
شکل 5- پراکندگی چینه شناسی و تغییرات فراوانی نسبی عناصر پالینولوژی در نمونههای مطالعهشده
در نمونههای مطالعهشده (به استثنای نمونۀ 339) AOMها فراوانی درخور توجهی دارند (شکل 6)؛ این ویژگی نشاندهندۀ نرخ رسوبگذاری کمی است که در اثر آن و در حضور اکسیژن، مواد آلی تجزیه و به AOM تبدیل شدهاند. در نمونۀ 339 افزایش درخور توجه فراوانی نسبی پالینومورفهای دریایی گویای افزایش مقطعی نرخ رسوبگذاری و متعاقب آن حفظشدگی بسیار خوب پالینومورفها است (شکل 5، نمودار b).
light AOM |
dark AOM |
75 μm |
الف |
Chitinozoans |
Acritarchs |
|
AOM |
ب |
شکل 6- نسبت AOM به پالینومورف دریایی؛ الف. نمونۀ 316، ب. نمونۀ 339 |
در نمونههای مطالعهشده (به استثنای نمونههای 322 و 324)، نسبت زیاد پالینومورفهای دریایی به عناصر خشکی نشاندهندۀ دوربودن محیط رسوبگذاری از خط ساحلی قدیمی است (شکل 7). در نمونههای 322 و 324 افزایش فراوانی نسبی عناصر خشکی و نیز AOM تیره ممکن است معرف کمعمقشدن محیط رسوبگذاری باشد (شکل 5، نمودار c) و وجود استروماتولیتها و براکیوپودها در بخشی از توالی مطالعهشده تأییدکنندۀ این نتیجهگیری است؛ البته شایان توجه است کمبودن میزان عناصر خشکی در نمونههای مطالعهشده ممکن است بهعلت کمیاببودن گیاهان خشکی (در ابتدای دورۀ سیلورین) باشد؛ اگرچه گیاهان اولیه در دورۀ اردویسین در خشکیها وجود داشتهاند قطعیترین شواهد فسیلی گیاهان خشکی به سیلورین میانی (Wenlock) مربوط هستند (Cocks 2005).
|
|
|
|
|
|
شکل 7- فراوانی پالینومورفهای دریایی نسبت به اسپورها (نمونۀ 322)
در نمونههای مطالعهشده، پالینوماسرالهای تیرۀ همبعد (P1) فراوانی نسبی بسیار بیشتری نسبت به انواع تیغهایشکل (شکل 5، نمودار d) دارند (شکل 8). فراوانی نسبی درخور توجه پالینوماسرالهای تیرۀ همبعد نشاندهندۀ کمعمقبودن محیط تشکیل رسوبات مطالعهشده است. رسوبات سازند نیور در برش چینهشناسی مرجع و در نواحی قلّی و رباط قرابیل در البرز شرقی نیز در محیط دریایی کمعمق نهشته شدهاند (Ghavidel-Syooki 1990; Bakhtiyarifard 1992).
Phytoclast opaque (equal- dimensions) |
Phytoclast opaque (blade) |
شکل 8- فراوانی فیتوکلاست های اپک همبعد به تیغهای (نمونۀ 322)
بر اساس نتایج مطالعههای پیشین (برای نمونه Staplin 1961; Downie1973; Jacobson 1979; Swire 1991) آکریتارکهای با ریختشناسی پیچیده و زواید بلندتر در محیطهای دورتر از خط ساحلی وجود دارند؛ درحالیکه انواع با ریختشناسی ساده و بدون زواید یا دارای زواید کوتاه معرف رسوبگذاری در محیطهای نزدیک به خط ساحلی هستند (شکلهای 9 و 10).
شکل 9- شیوۀ پراکندگی انواع آکریتارکها در بخشهای مختلف حوضۀ رسوبی (برگرفته از Swire 1991)
شکل 10- شیوۀ پراکندگی انواع کیتینوزوآها در نواحی مختلف حوضۀ رسوبی ( برگرفته از Swire 1991)
در پالینوفلورای سازند نیور در برش چینهشناسی تیکدر، آکریتارکهای با زواید نسبتاً بلند (به استثنای نمونههای 318 تا 326 مربوط به 38 تا 88 متر بالاتر از قاعده) فراوانی نسبی بیشتری دارند (شکل 11)؛ بر این اساس، نهشتههای سازند نیور در برش چینهشناسی مطالعهشده غالباً در محیطهای دور از ساحل تشکیل شدهاند هرچند شواهدی درمورد رسوبگذاری در محیطهای کمعمقتر نیز وجود دارند (شکل 5، نمودار e). افزایش فراوانی نسبی آکریتارکها و کیتینوزوآهای شاخص محیطهای کمعمق نظیر Leiosphaeridia، Micrhystridium و Sphaerochitina longicollis در این بخش از توالی مطالعهشده نشاندهندۀ همین مطلب است (شکل 5، نمودار f).
Acritarchs |
light AOM |
dark AOM |
Phytoclast (opaque) |
75 μm |
الفAOM dark |
Chitinozoans |
Acritarchs |
75µm
|
AOM |
بAOM light |
شکل 11- الف. فراوانی آکریتارکهای با زواید کوتاه (نمونۀ 324)، ب. فراوانی آکریتارکهای با زواید بلند (نمونۀ 339)
نتیجه
در نهشتههای سازند نیور در برش چینهشناسی تیکدر پالینومورفهای متنوعی شامل آکریتارکها، کیتینوزوآها، اسکلوکودونتها و اسپورها با حفظشدگی متوسط تا خوب وجود دارند. در پالینوفلورای مطالعهشده 1 گونه (متعلق به 1 جنس) از سیست پرازینوفیتها، 25 گونه (منتسب به 14 جنس) از آکریتارکها، 8 گونه (مربوط به 6 جنس) از کیتینوزوآها و 2 گونه (متعلق به 2 جنس) از عناصر خشکی (اسپورها) شناسایی شدهاند. بر اساس گسترش چینهشناسی میکروفیتوپلانکتونهای دریایی در رسوبات مطالعهشده، یک بایوزون تجمعی غیررسمی با عنوان Evittia denticulata denticulata- Lophosphaeridium papillatum- Eupoikilofusa striatifera assemblage zone معرفی شده است. بر اساس ارزش چینهشناسی شکلهایی مانند Spinachitina fragilis، Ancyrochitina convexa، Geron sp. cf. G .amabilis و Eupoikilofusa striatifera رسوبات سازند نیور در برش چینهشناسی مطالعهشده به سیلورین پیشین (Llandovery) نسبت داده شده است. با استفاده از انواع عناصر پالینولوژی ازجمله پالینومورفهای دریایی و خشکی، فیتوکلاستها و نیز AOMها برای بازسازی محیط دیرینه میتوان نتیجه گرفت نهشتههای سازند نیور در برش چینهشناسی تیکدر در محیط دریایی حاشیۀ قارهای، شرایط نیمهاکسیدان تا بدون اکسیژن و با نرخ رسوبگذاری غالباً کم نهشته شدهاند؛ البته شواهد پالینولوژی در تأیید کاهش عمق و افزایش میزان اکسیژن بهطور مقطعی در محیط رسوبی یادشده وجود دارند.
سپاسگزاری
از مدیریت محترم اکتشاف شرکت ملی نفت ایران برای دراختیارقراردادن اسلایدهای پالینولوژی نمونههای سازند نیور در برش چینهشناسی تیکدر و از داوران محترم برای دقتنظر و ارائۀ پیشنهادهای سازنده صمیمانه سپاسگزاری میشود.