نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی کارشناسی ارشد، گروه پترولوژی و زمین شناسی اقتصادی، دانشکده علوم زمین، دانشگاه صنعتی شاهرود، شاهرود، ایران
2 استاد گروه زمین شناسی دانشکده علوم زمین دانشگاه صنعتی شاهرود، ایران
3 استاد گروه زمینشناسی کاربردی، دانشکده علوم زمین، دانشگاه صنعتی شاهرود، شاهرود، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
A completely lithologic sequence of Permian strata including Doroud (mainly of sandstone and shale), Ruteh (mainly of limestone with interbed marl) and Nesen (mainly of limestone and shale) formations is exist in Central Alborz zone from Siyah-Bishe and Harijan in Chalous Road to Yoush, Baladeh, Zarin-Kamar and Varazan in south of Amol in Mazandaran Provence. Based on the field geology and petrography, these igneous rocks with basic alkaline nature are found as dike, sill and small diabasic, micro-gabbroic and lamprophyric intrusions in the Doroud Formation and as basaltic lava flows and related pyroclastics in the upper part of Ruteh Formation. In fact, low-depth microgabbroic and lamprophyric intrusions in the Doroud Formation were residual and solidified melt in feeding vents of the basaltic volcanism in the upper part of Ruteh Formation. Doroud Formation was deposited in a Fluvial- Deltaic environment in Early Permian, Ruteh and Nesen formations were deposited in carbonate platform (lagoon, barrier and open marine) in Middle–Late Permian respectively. Lack of continues reefal facies and turbiditic sediments indicate that the Routeh and Nesen carbonate formations deposited in a carbonate ramp platform. At this time, the central Alborz was as a passive margin in the south side of the Paleo-Tethys and its alkaline basic magmatic activity is interpretable with the Late Paleozoic extensional tectonics in the north side of the Gondwana and simultaneously with initial stages of Neo-Ttethys development in Zagros.
Keywords : Stratigraphy,- Volcanic rocks,- Central Alborz, Baladeh, Permian
Introduction
According to Berberian and King (1981), Paleozoic magmatic activity has not been extended in Iran, but the study of these rocks is a very important key to better understanding the geological events of this period in Iran and adjacent countries. For example, the opening time of the Paleo-tethys and Neo-tethys oceans need to understand their geologic events (such as magmatism and metamorphism) in the Paleozoic era. One of the most widespread events is the magmatic activity of the Ordovician–Silurian in the Eastern Alborz (Sultan Meydan Complex), which can be certified on the occurrence of extensional tectonics in the early stages of opening of the Paleo-Tethys ocean (Ghasemi and Khanalizadeh 2012; Ghasemi and Kazemi 2013; Derakhshi and Ghasemi 2013, 2014; Derakhshi et al. 2014, 2015; 2017). Then, other magmatic phases have been occurred in the Devonian (Ghasemi and Dayhimi 2015; Dayhimi 2012; Derakhshi and Ghasemi 2013, 2014), Carboniferous (Naderi et al. 2018a,b) and especially in Permian (Berberian and King 1981; Vahdati Daneshmand 1991,1999; Saidi and Ghasemi 1991; Gaetani et al. 2009; Delavari et al. 2017; Rostami et al. 2018).
The discussions and views on the place of Iran during Permian and the closure time of the Paleo-Tethys ocean and opening of the Neo-Tethys ocean reveal the importance of the Permian magmatism. After Permian, with developing of the Neo-Tethys ocean, some parts of Iran (such as Central Iran and Alborz), as the Cimerian territories, were separated from the north of Gondwana and moved to the northern Eurasia super-continent (Gaetani et al. 2009). With the closure of the Paleo-Tethys ocean at the Early Jurassic (Boulin 1988) or the Late Triassic (Stöcklin 1974; Alavi et al. 1997; Stampfli and Borel 2002; Horton et al. 2008; Wilmsen et al. 2009; Zanchi et al. 2009), which is characterized by the Eocimerian discontinuity in Alborz, the connection of the cimerian microcontinent to southern Eurasia have been occurred. Thus, over the Middle to the Late Permian, the cimerian territories embedded between the two oceanic zones, the newly emerging Neo-Tethys in the south (Zagros) and the destroying Paleo-Tethys in the north becoming closer to Eurasia (Stampfli et al. 2002; Nikishin et al. 2002; Gaetani et al. 2009; Berra and Angiolini. 2014; Domeier and Torsvik 2014). The Permian–Triassic extentional phase is one of the most important rifting phases in Iran, indicating the opening of the Neo-Ttethys oceanic basin whose signs are found as basaltic magmatism in Alborz and other parts of Iran (such as Central Iran and Sanandaj–Sirjan) (Berberian and King 1981; Ghaesmi and Jamshidi 2012; 2013; Ghasemi et al. 2018).
The studied area is located in northeastern Baladeh (Central Alborz) from Siyah-Bishe and Harijan on Chalous road to Yoush, Baldeh, Zarrin Kamar and Varazan in south of Amol in Mazandaran province. It contains sedimentary units of Permian (Doroud, Ruteh and Nessen formations), along with igneous basic alkaline rocks (volcanic and intrusive). Main spreading of volcanic rocks in the Baladeh area has been reported between the Ruteh and Nessen formations (Vahdati Daneshmand 1991,1999; Saidi and Ghasemi 1991; Delavari et al. 2017; Rostami et al. 2018), but based on the findings of this research and in according to Gaetani et al. (2009), these magmatic rocks are located not between the Ruteh and Nesen Formations, but in the form of intrusive bodies in the Doroud and the lower part of the Ruteh formations, and in the form of extrusive and pyroclastic rocks in the upper part of the Ruteh Formation. The intrusive bodies that were originally solidified magma in the feeding vents of volcanic rocks widely cropped out in the form of dikes, sills and small diabasic, microgabbroic and lamprophyric intrusions in the Doroud Formation and in the lower part of the Ruteh Formation in Siyah-Bishe and Harijan on the Chalous road and are not mentioned in any previous studies. In addition, lamprophyric dikes are also reported in the region for the first time in this study.
Material and Methods
The systematic study of the Paleozoic igneous events of the Alborz region (Ghasemi and Khanalizadeh 2012; Ghasemi and Kazemi 2013; Derakhshi and Ghasemi 2013; 2014; Derakhshi et al. 2014, 2015; 2017; Dayhimi 2012; Naderi et al. 2018a; b) and northeastern Iran around Mashhad (Li et al. 2018; Mobasheri et al. in press) and their use to study the evolution of the Paleo-Tethys ocean needs to studying and precision field surveying, petrography, mineral chemistry, as well as precise chemical analysis of major, minor, trace and rare earth elements of whole rocks, and even isotopic analysis and age dating from the Permian igneous specimens of Central Alborz. But, due to the variety of topics, the large amount of the data and processing and interpretation, this paper only refers to the precise stratigraphic position, diversity occurrences of igneous rocks, geological relations and their geomodynamic significance in the analysis of the evolutionary trend of the Alborz Basin during the Permian period. Studies and field sampling were carried out in all Permian outcrops of the region, using previous research data and tracking these rocks in high-resolution satellite images of the area, as well as performing via precise cross-sectional surveys in the available outcrops in a systematic and selective manner. Preparation of thin sections and their petrographic studies have been carried out in the laboratories of the Faculty of Earth Sciences, Shahrood University of Technology.
Discussion of Results and Conclusions
A completely lithologic sequence of Permian strata including Doroud (mainly of sandstone and shale), Ruteh (mainly of limestone with interbed marl) and Nesen (mainly of limestone and shale) formations is exist in Central Alborz zone from Siyah-Bishe and Harijan in Chalous Road to Yoush, Baladeh, Zarin-Kamar and Varazan in south of Amol in Mazandaran Provence. Based on the field geology and petrography, these igneous rocks with basic alkaline nature are found as dike, sill and small diabasic, micro-gabbroic and lamprophyric intrusions in the Doroud Formation and as basaltic lava flows and related pyroclastics in the upper part of Ruteh Formation. The intrusive rocks show ophitic, subophitic, poikilitic, poikilophitic, microlitic porphyry, intergranular and microgranular textures composed of olivine, clinopyroxene, plagioclase and amphiboles as the main minerals. The extrusive rocks show amygdaloidal, hyalomicrolitic porphyry, microlitic porphyry, hyaloporphyry, intersertal and trachytic textures composed of olivine, clinopyroxene and plagioclase as the main minerals. The amigdals filled by secondary minerals such as calcite, chlorite and quartz. Compositional zoning and sieve texture in clinopyroxene and plagioclase and skeletal texture and corrosion of crystal margins in olivine and clinopyroxene are widely seen. In fact, low-depth microgabbroic and lamprophyric intrusions in the Doroud and the lower part of the Ruteh formations were residual and solidified melt in feeding vents of the basaltic volcanism in the upper part of Ruteh Formation. According to Delavari et al. (2017) and Rostami et al. (2018) Permian magmatic rocks of the Baladeh area have sodic alkaline nature and are derived from crystallization of a basaltic melt originated from partial melting of an Oceanic Island Basalt (OIB) source in a within plate tectonic setting (a deep garnet bearing mantle source of HIMU type). This tectonic setting can be the result of the extensional tectonics prevailing of the Middle–Late Permian, which is accompanied by pressure reduction on the mantle, rising the deep mantle plume, melting it at high depths, and formation of the basaltic magma. This extensional regime coincided with the early stages of crust uplifting and formation of the rift basins as a prelude to the formation and evolution of the Neo-Tethys Ocean in the southern part of the Paleo-Tethys.
The geodynamic rearrangement of the Tethys realm during the Late Paleozoic–Early Mesozoic, has been accompanied by magmatic activity along the northern margin of Gondwana from the east of the Himalaya to Tibet, Oman, Iran and Turkey (Zhu et al. 2010). From the petrographic data and the chemical analysis of igneous rocks, along with the evidence of stratigraphy, facies and sedimentary environments can be used to determine the tectonomagmatic setting and the paleogeography of the Alborz land during Permian. Accordingly, Doroud Formation was deposited in a Fluvial-Deltaic environment in Early Permian, Ruteh and Nesen formations were deposited in a carbonate platform (lagoon, barrier and open marine) in Middle–Late Permian respectively. Lack of continues reefal facies and turbiditic sediments indicate that the Routeh and Nesen carbonate formations deposited in a carbonate ramp platform. At this time, the central Alborz was as a passive margin in the south side of the Paleo-Tethys and its alkaline basic magmatic activity is interpretable with the Late Paleozoic extensional tectonics in the north side of the Gondwana and simultaneously with initial stages of Neo-Tethys development in Zagros.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
به باور (Berberian and King (1981 فعالیت ماگمایی پالئوزوئیک در ایران گسترش چندانی ندارد؛ باوجوداین، بررسی این سنگها کلید بسیار مهمی برای شناخت بهتر رویدادهای زمینشناختی این دوران در گسترۀ ایرانزمین و فراتر از آنست؛ برای نمونه، زمان پیدایش اقیانوسهای تتیس کهن و جدید نیازمند درک رویدادهای زمینشناختی وابسته به آنها (مانند ماگماتیسم و دگرگونی) در بازۀ زمانی پالئوزوئیک است. یکی از گستردهترین این رویدادها، فعالیت ماگمایی اردویسین- سیلورین در البرز شرقی (مجموعۀ سلطانمیدان) است که گواهی بر رخداد زمینساخت کششی در مرحلههای آغازین پیدایش اقیانوس تتیس کهن است (Ghasemi and Khanalizadeh 2012; Ghasemi and Kazemi 2013; Derakhshi and Ghasemi 2013, 2014; Derakhshi et al. 2014, 2015; 2017)؛ پساز آن نیز فازهای ماگمایی دیگری در دونین (Dayhimi 2012; Derakhshi and Ghasemi 2013, 2014; Ghasemi and Dayhimi 2015)، کربونیفر (Naderi et al. 2018 a,b) و بهویژه در پرمین (Berberian and King 1981; Vahdati Daneshmand 1991,1999 ; Saidi and Ghasemi 1991; Gaetani et al. 2009; Delavari et al. 2017; Rostami et al. 2018) رخ دادهاند.
بحثها و دیدگاههای موجود دربارۀ جایگاه ایران در زمان پرمین و زمان بستهشدن اقیانوس تتیس کهن و پیدایش اقیانوس تتیس جدید اهمیت بررسی ماگماتیسم پرمین را آشکارتر میکنند. از زمان پرمین به بعد و با پیدایش اقیانوس تتیس جدید، بخشهایی از ایران (مانند ایران مرکزی و البرز) بهعنوان سرزمینهای سیمرین از شمال گندوانا جدا و بهسوی ابرقارۀ شمالی (اوراسیا) جابهجا شدهاند (Gaetani et al. 2009). با بستهشدن تتیس کهن در آغاز ژوراسیک (Boulin 1988) یا تریاس پایانی (Stocklin. 1974; Alavi et al. 1997; Stampfli and Borel. 2002; Horton et al. 2008; Wilmsen et al. 2009; Zanchi et al. 2009) که با ناپیوستگی ائوسیمرین در البرز مشخص میشود، اتصال خردهقارههای سیمرین به جنوب اوراسیا روی داده است؛ ازاینرو، در بازۀ زمانی پرمین میانی تا پایانی، سرزمینهای سیمرین میان دو پهنۀ اقیانوسی، تتیس جدید تازه پدیدآمده در جنوب (زاگرس) و تتیس کهن رو به نیستشدن در شمال، درحال نزدیکشدن به اوراسیا بودهاند (Stampfli et al. 2002; Nikishin et al. 2002; Gaetani et al. 2009; Berra and Angiolini 2014; Domeier and Torsvik 2014). فاز کششی پرمین- تریاس از مهمترین فازهای کافتی در ایران و نشاندهندۀ بازشدن حوضۀ اقیانوسی تتیس جدید است که نشانههای آن بهشکل ماگماتیسم بازالتی در البرز و دیگر نقاط ایران (مانند ایران مرکزی و سنندج- سیرجان) دیده میشوند (Berberian and King 1981; Ghaesmi and Jamshidi. 2012, 2013; Ghasemi et al. 2018).
منطقۀ موردبررسی در پژوهش حاضر در شمالشرقی بلده (البرز مرکزی) از سیاهبیشه و هریجان در جادۀ چالوس تا یوش، بلده، زرینکمر و ورازان در جنوب آمل، استان مازندران قرار گرفته و دربرگیرندۀ واحدهای رسوبی پرمین (سازندهای دورود، روته و نسن) به همراه سنگهای آذرین بازیک آلکالن (آتشفشانی و نفوذی) است (شکلهای 1 و 2). گسترش عمدۀ سنگهای آتشفشانی در منطقۀ بلده، بین سازندهای روته و نسن گزارش شده است (Vahdati Daneshmand. 1991, 1999; Saidi and Ghasemi 1991; Delavari et al. 2017; Rostami et al. 2018)؛ هرچند بر اساس یافتههای پژوهش حاضر و در تأیید گفتههای Gaetani et al. (2009) این سنگهای ماگمایی نه بین سازندهای روته و نسن، بلکه بهشکل تودههای نفوذی داخل سازند دورود و بخش زیرین سازند روته و بهشکل خروجی و آذرآواری داخل بخش بالایی سازند روته رخنمون دارند. تودههای نفوذی که درحقیقت ماگمای منجمدشده در مجاری تغذیهکنندۀ سنگهای آتشفشانی هستند، بهشکل دایک، سیل و تودههای کوچک دیابازی، میکروگابرویی و لامپروفیری در سازند دورود و بخش زیرین سازند روته بهطور گسترده در سیاهبیشه و هریجان در جادۀ چالوس رخنمون دارند و در هیچکدام از مطالعههای پیشین به وجود آنها اشاره نشده است؛ بهعلاوه، برای نخستینبار در پژوهش حاضر دایکهای لامپروفیری در منطقه گزارش شدند. یافتههای پژوهش حاضر در کنار یافتههای پژوهشهای پیشین کلیدی برای درک بهتر وضعیت البرز در زمان یادشده است. گفتنی است اگرچه مطالعههایی دربارۀ پترولوژی و ژئوشیمی این ماگماتیسم در گسترۀ البرز مرکزی انجام شدهاند (Delavari et al. 2017; Rostami et al. 2018)، اولاً در مطالعههای انجامشده این ماگماتیسم فقط به بازالتها محدود شده است، ثانیاً موقعیت سنگچینهای آن بر اساس اطلاعات موجود در شرح نقشههای زمینشناسی منطقه (Vahdati Daneshmand 1991,1999; Saidi and Ghasemi 1991) استوار شده است که آن را واحدی بازالتی در مرز سازندهای روته و نسن دانستهاند و ثالثاً به حضور گستردۀ ماگماتیسم نفوذی در سازند دورود بهعنوان ماگمای منجمدشده در مجاری تغذیهکنندۀ ماگماتیسم بازالتی سازند روته و بهویژه به دایکهای لامپروفیری موجود در سازند دورود اشاره نشده است؛ درنتیجه، اهمیت زمیندینامیکی ماگماتیسم پرمین بهویژه در پرتو ماگماتیسم پالئوزوئیک بالایی حوضۀ تتیس کهن در البرز بهخوبی روشن نشده است.
شکل1- موقعیت جغرافیایی و راههای ارتباطی مناطق موردمطالعه در ناحیۀ بلده، البرز مرکزی |
پیشینۀ پژوهش
نخستینبار Vahdati Daneshmand (1991) در شرح نقشۀ زمینشناسی 250000/1 آمل، سپس Saidi and Ghasemi (1991) در شرح نقشۀ زمینشناسی 100000/1 بلده و پسازآن، Vahdati Daneshmand (1999) در شرح نقشۀ زمینشناسی 100000/1 آمل به وجود سنگهای آتشفشانی دیابازی در سازند دورود و روانههای بازالتی و سنگهای آذرآواری بین سازندهای روته و نسن اشاره کردند و آنها را بهشکل نقشه درآوردند. Gaetani et al. (2009) نیز به حضور این سنگها اشاره کردند، ولی موقعیت سنگچینهای آنها را نه بین سازندهای دورود و روته، بلکه داخل بخش بالایی سازند روته دانستند. تنها مطالعههای پترولوژی انجامشده روی این سنگها را Delavari et al. (2017) و Rostami et al. (2018) انجام و اطلاعات سنگچینهای نقشههای زمینشناسی Vahdati Daneshmand (1991, 1999) و Saidi and Ghasemi (1991) را مبنای کار خود قرار دادند و شخصاً به مطالعۀ موقعیت دقیق سنگچینهای این ماگماتیسم نپرداختند.
روش کار
مطالعۀ نظاممند رخدادهای آذرین پالئوزوئیک پهنۀ البرز (Ghasemi and Khanalizadeh 2012; Ghasemi and Kazemi 2013; Derakhshi and Ghasemi 2013, 2014; Derakhshi et al. 2014, 2015; 2017; Dayhimi 2012; Naderi et al. 2018a,b) و شمالشرق ایران در اطراف مشهد (Li et al. 2018; Mobasheri et al. In Press) و بهرهگیری از آنها برای بررسی سیر تحول و تکامل اقیانوس تتیس کهن ضرورت مطالعه و برداشت دقیق صحرایی، سنگنگاری، شیمیکانی و همچنین انجام تجزیهوتحلیلهای شیمیایی دقیق سنگکل ازنظر عناصر اصلی، نادر و نادر خاکی و حتی تجزیهوتحلیلهای ایزوتوپی و سنسنجی نمونههای سنگی آذرین پرمین البرز مرکزی را ایجاد کرده است؛ هرچند بهعلت تنوع موضوعها، گستردگی دادهها و پردازش و تفسیر آنها و محدودیت در حجم نوشتار مقاله، در مطالعۀ حاضر تنها به بیان موقعیت دقیق سنگچینهای، انواع رخدادهای سنگهای آذرین، روابط زمینشناختی و اهمیت زمیندینامیکی آنها در تحلیل روند تکاملی حوضۀ البرز در زمان پرمین پرداخته شد و دیگر دادههای پترولوژیکی و ژئوشیمیایی به نوشتاری دیگر موکول شدند. مطالعهها و برداشتهای صحرایی در تمام رخنمونهای سنگی پرمین منطقه با استفاده از اطلاعات پژوهشهای پیشین و ردیابی این سنگها در تصاویر ماهوارهای با وضوح زیاد از منطقه و همچنین انجام پیمایشهای عرضی دقیق در رخنمونهای دردسترس بهطور نظاممند و انتخابی انجام شدند. تهیه مقاطع نازک و مطالعههای سنگنگاری آنها در کارگاه و آزمایشگاه دانشکدۀ علوم زمین دانشگاه صنعتی شاهرود انجام شدند.
بحث
الف- زمینشناسی و چینهشناسی منطقه
منطقۀ موردپژوهش در البرز مرکزی با مختصات جغرافیایی 10¢˚50 تا 56¢˚51 طول شرقی و 13¢˚36 تا 22¢˚36 عرض شمالی قرار دارد (شکل 2). در این منطقه، رخنمونهای گستردهای از واحدهای سنگچینهای پرکامبرین پسین (سازند کهر)، کربونیفر (سازند مبارک)، پرمین (سازندهای دورود، روته و نسن)، تریاس (سازند الیکا)، ژوراسیک (سازند شمشک) و ائوسن (سازند کرج) برونزد دارند (شکل 2) (Vahdati Daneshmand 1991, 1999; Saidi and Ghasemi 1991. سنگهای آذرین پرمین در نقشه به رنگ سیاه نشان داده شدهاند.
شکل 2- نقشۀ سادۀ زمینشناسی شمالشرقی بلده (البرز مرکزی) که گسترۀ سنگهای آذرین پرمین روی آن نشان داده شده است؛ برگرفتهشده از نقشههای زمینشناسی 250000/1 آمل (Vahdati Daneshmand 1991) و 100000/1 بلده (Saidi and Ghasemi 1991) |
واحدهای سنگی پرمین منطقه با توالی ستبری (بیش از 500 متر) از سنگهای عمدتاً تخریبی سازند دورود به سن پرمین آغازین (آسلین- ساکمارین) آغاز میشوند (شکلهای 3 و 4- الف، ب، پ، د). این سازند از پایین به بالا شامل کوارتز آرنایت سفید- خاکستری، ماسهسنگ قرمز متوسط تا ضخیملایه، سنگهای بازالتی- آندزیتی، ماسهسنگ قرمز- خاکستری با بینلایههای ماسهسنگ ریگی، سنگآهک خاکستری ضخیملایۀ آنکوئیدی- ریفی حاوی مرجان و فوزولینیدا، ماسهسنگ قرمز- خاکستری و سنگآهک کرم- زرد- خاکستری فوزولیندار است (Vahdati Daneshmand 1991,1999; Saidi and Ghasemi 1991). بررسیهای سنگشناختی پژوهش حاضر نشان میدهند سنگهای بازالتی- آندزیتی یادشده در شرح نقشههای زمینشناسی منطقه در این سازند، نه از نوع خروجی بلکه از نوع نفوذی و شامل دایک، سیل و تودههای کوچک میکروگابرویی و لامپروفیری هستند (شکل 4- ت، ج، ح).Gaetani et al. (2009) از سازند دورود با عنوان گروه دورود یاد کردهاند و آن را شامل سه بخش دانستهاند و بخش زیرین را واحدی تخریبی به نام سازند تویه (Toyeh)، بخش میانی را واحدهای کربناتهای به نام سازندهای امارت (Emarat) و غزنوی (Ghosnavi) و بخش بالایی را واحدی تخریبی به نام سازند شاهزید (Shah Zeid) نامیدهاند؛ البته این سازندها هنوز غیررسمی هستند و در کمیتۀ چینهشناسی ایران مطرح و پذیرفته نشدهاند. گروه دورود در خلال پایینبودن جهانی سطح آب دریاها بهعلت شروع یخبندان جهانی در ساکمارین تهنشست شده است. در زمان یادشده، البرز از آب خارج بوده و رسوبگذاری دریایی در آن انجام نمیشده است؛ بنابراین، تشکیل این گروه عمدتاً تخریبی با کنترل زمیندینامیکی سازگار است (Gaetani et al. 2009). سازند دورود در منطقه معمولاً با کنگلومرای چندزادی قاعدهای شروع میشود که بهطور ناهمشیب و با سطحی فرسایشی روی لایههای زیرین (سازند مبارک) قرار گرفته است. این بخش کنگلومرایی با لایههای شیل، سیلتستون و ماسهسنگ قرمز پوشیده شده است. در این منطقه، سازند دورود بدون بخشهای کربناتۀ دریایی است و در محیط رودخانهای- دلتایی تهنشست شده است (شکل 4- د).
سازند تخریبی دورود بهطور همشیب با سازند کربناتۀ روته پوشیده شده است (شکل 4- الف، ب، ث). سازند روته که نخستینبار توسط Assereto (1963) توصیف شد، در بخش زیرین شامل پکستون بیوکلاستی مارنی خاکستری تیرۀ نازکلایه است که با واحد آهک ضخیملایه ادامه مییابد. براساس یافتههای پژوهش حاضر، یک دایک میکروگابرویی (شکل 4- ب) و حجم زیادی از گدازههای بازالتی و آذرآواریهای زیرآبی وابسته بین این آهکهای ضخیملایه وجود دارند. در اغلب مناطق البرز، سازند روته بهشکل واحد آهکی 150 تا 250 متری بین سازند تخریبی قرمزرنگ دورود در پایین و آهکهای نازکلایه و شیلهای تیرهرنگ سازند نسن در بالا مشخص است (شکل 4- الف، ث، چ). Zohdi (2018) نیز با مطالعۀ سازند روته در منطقۀ زنجان، این سازند را به سیستم رمپ کربناتهای با 8 رخسارۀ رسوبی و فراوانی جلبک و فرامینیفر بنتیک متعلق دانسته که در حاشیۀ جنوبی غیرفعال تتیس کهن نهشته شده است. به باور Gaetani et al. (2009) سازند روته عمدتاً شامل یک توالی پکستون- وکستون است که بهعنوان رمپ کربناتهای با سن پرمین میانی تفسیر میشود.
در بخش بالایی سازند روته، یک واحد بازالتی ضخیملایه به همراه سنگهای هیدروکلاستیک (ِبرِش، آگلومرا و توف زیرآبی) قرار دارد که به همین سازند متعلق است (شکل 4- الف، ث، ذ). برداشتهای صحرایی و بررسیهای فسیلشناختی پژوهش حاضر نشان میدهند برخلاف نظر Vahdati Daneshmand (1991, 1999); Saidi and Ghasemi (1991); Delavari et al. (2017) و Rostami et al. (2018)، جایگاه دقیق سنگچینهای این واحد بازالتی بین سازندهای روته و نسن نیست، بلکه در بخش بالایی سازند روته است که با یافتههای پیشین Gaetani et al. (2009) نیز مطابقت دارد. در البرز شرقی، گاهی سازند روته دیده نمیشود و یک واحد کنگلومرایی زیر سازند نسن دیده میشود که ممکن است پیامد بالازدگی سازند روته باشد و با شواهد کارستی و آهکهای لاتریتی نیز شناخته میشود (Gaetani et al. 2009). در منطقۀ موردمطالعه، گدازههای بازالتی بهطور مستقیم روی آهکهای ضخیملایۀ بخش بالایی سازند روته فوران کردهاند (شکل 4- خ، ذ)؛ بهطوری که قطعههایی از بازالتها را میتوان بهشکل مخلوط با سنگآهکها مشاهده کرد. Besse et al. (1998) با انجام بررسیهای مغناطیس دیرین روی این واحد بازالتی، وضعیت جغرافیای دیرین پرمین- تریاس ایران را در کوه سیاهسنگ، در جادۀ بلده- ورزه بررسی کردند؛ بر این اساس، جابهجایی رو به شمال ایران نسبت به اوراسیا در تریاس میانی پایان یافته است که گواهی بر زمان برخورد و اتصال ایران به اوراسیا دانسته میشود.
شکل3- توالی چینهشناسی سنگهای پرمین برش بلده (بدون مقیاس زمینشناسی) |
با پیشروی دریا، سازند کربناتۀ نسن بهطور همشیب روی آهکها و بازالتهای سازند روته قرار گرفته است (شکل4- الف، چ). سازند نسن را Glaus (1964) در نزدیکی روستای نسن، در همین منطقه معرفی کرده است. این سازند دو بخش کاملاً مشخص دارد: بخش زیرین که ضخامت آن به 70 متر هم میرسد، از شیل خاکستری تیره همراه با میانلایههای سنگآهک مارنی متوسطلایه تا نازکلایۀ نودولار تشکیل شده است و بخش بالایی شامل سنگآهک ضخیملایه و تودهای با ریزرخسارۀ مدستون یا وکستون و میانلایههای پکستون بیوکلاستی، براکیوپود، جلبک و فرامینیفراست؛ بهسمت بخش بالایی، میانلایههای شیلی کاهش مییابند و بهطور همزمان سنگآهک میکرایتی زیاد میشود (Gaetani et al. 2009). سازند نسن رخسارههای مختلفی دارد که ناپایداری حوضۀ رسوبی و تغییرات ژرفای آن را نشان میدهد. بر اساس شرح نقشههای زمینشناسی منطقه، سازند نسن از پایین به بالا شامل کنگلومرای چندزادی خوب جورشده با لایهبندی منظم، بازالت- اسپیلیت سیاه تا خاکستری، ماسهسنگ خاکستری- قرمز دانهدرشت سرشار از کوارتز و شیل سیاه آهکی حاوی براکیوپود فراوان و در انتها، آهک خاکستری تیره و سیاه فوزولیندارست (Vahdati Daneshmand 1991,1999; Saidi and Ghasemi 1991)؛ البته بر اساس یافتههای پژوهش حاضر، بخش بازالتی- اسپیلیتی به سازند روته تعلق دارد. بررسی سنگهای آهکی نازکلایه، مارن، سنگآهک شیلی و شیلهای سازند نسن به شناسایی دو گروه رخسارههای آواری و کربناتی در آن منجر شده است. رخسارههای آواری مربوط به محیط دریایی، در حد رخسارۀ حوضهای (Basinal Facies) و در برخی موارد دارای خردههای اسکلتی دریای باز هستند. بررسی سنگهای آهکی سازند نسن در پژوهش حاضر به شناسایی 7 رخساره از سه گروه محیط دریای باز، محیط سدی و محیط لاگونی تا پهنۀ کشندی منجر شد. رخساره های کربناتی سازند نسن در محیط دریایی و روی رمپهای کربناتی نهشته شدهاند و رخسارۀ آواری در نواحی دور از رمپ (Distal Ramp) تهنشین شده است (Lasemi 2001). سنگهای سازند نسن بهطور عمده در البرز شمالی گسترش دارند. این سنگها با مرزهای ناپیوسته روی سازند روته و زیر سازند الیکا قرار گرفتهاند.
شکل 4– نمای صحرایی واحدهای سنگی منطقۀ بلده؛ الف. توالی سازندهای دورود، روته، نسن، الیکا و شمشک در 10 کیلومتری شمالشرقی بلده در البرز مرکزی (دید بهسمت شمالشرق)، ب. نمایی از توالی سازند تخریبی دورود، دو بخش زیرین (1. شیل و آهک نازکلایه) و بالایی (2. آهک ضخیملایه) سازند روته و حضور یک دایک میکروگابرویی در آن، کیلومتر10 جادۀ بلده به رویان (دید بهسمت شمال)، پ. نمایی نزدیک از واحد شیل و ماسهسنگی قرمز محیط رودخانهای سازند دورود در کیلومتر 10 جادۀ بلده به رویان (دید بهسمت شمال)، ت. نمایی نزدیک از یک دایک میکروگابرویی در بخش زیرین سازند روته، کیلومتر 10 جادۀ بلده به رویان (دید بهسمت شمال)، ث. توالی سازندهای دورود و روته و حضور روانههای بازالتی در بخش بالایی سازند روته در شرق روستای هریجان (دید بهسمت شرق)، ج. حضور یک سیل میکروگابرویی داخل سازند دورود در غرب روستای هریجان (دید بهسمت شمال)، چ. نمایی دور از توالی سازندهای روته، نسن، الیکا و شمشک در کیلومتر 10 جادۀ بلده به رویان (دید بهسمت شمال)، ح. حضور یک دایک میکروگابرویی داخل سازند دورود در غرب روستای هریجان (دید بهسمت شمال)، خ. نمای نزدیک از برونریزی مستقیم گدازههای بازالتی روی آهکهای سازند روته، د. نمایی از حالت عدسی و نازکشوندۀ لایههای ماسهسنگی و شیلی سازند دورود که نشاندهندۀ محیط کانال رودخانهای برای تشکیل آنهاست، کیلومتر10 جادۀ بلده به رویان (دید بهسمت شمال)، ذ. نمایی از واحد بازالتی درون بخش بالایی سازند روته، کیلومتر10 جادۀ بلده به رویان (دید بهسمت شمال). |
در نواحی موردمطالعه بر اساس مطالعۀ مقاطع نازک میکروسکوپی، فرامینیفراهای بنتیک ازجمله Fusulinid، Bradyina sp.، Palaeotextularia sp.، Cryptoseptida sp.، Climacammina sp.، Globivalvulina sp.، Colaniella sp.، Deckerella sp.، Pachyphloia sp.، Lunucammina sp. و Staffellidae شناسایی شدند (شکل 5) که بر اساس شواهد پراکندگی آنها، سن توالی سازند روته به پرمین میانی نسبت داده میشود.
شکل 5- تصاویری از فرامینیفراهای کفزی موجود در توالی سازند روته در برش بلده؛ A. Fusulinid، B. Climacammina sp.، C. Globivalvulina sp.، D و E. Palaeotextularia sp.، F. Bradyina sp.، G. Cryptoseptida sp.، I. Pachyphloia sp.، J. Lunucammina sp.، K. Staffellidae، H. Deckerella sp.، L. Colaniella sp.
محیط رسوبی سازند روته
پساز انتخاب برشها، نمونهبرداری و برداشتهای صحرایی از نمونههای سنگی بخشهای مختلف سازند روته، مقاطع نازک میکروسکوپی آنها تهیه و با میکروسکوپ پلاریزان مطالعه شدند. نامگذاری مقاطع نازک بر اساس روش Dunham (1962) انجام شد. باتوجهبه ویژگیهای سنگشناسی، ویژگیهای بافتی اجزای فسیلی و غیرفسیلی، توالی رخسارهها، ریزرخسارهها و زیرمحیطهای متعلق به آنها و درنهایت، محیط رسوبی سازند روته تعیین شد.
مطالعۀ مقاطع نازک میکروسکوپی سازند روته در برشهای موردمطالعه (شکل 6) به شناسایی سه کمربند رخسارهای، لاگون، پشتههای سدی و دریای باز منجر شد. ریزرخسارههای بیوکلاست داسیکلاداسهآ پکستون، استراکدا داسیکلاداسهآ پکستون و استراکدا اکینید پلوئید پکستون معرف زیرمحیط لاگون هستند. وجود گل آهکی در زمینۀ این ریزرخسارهها و فراوانی اجزای غیراسکلتی نظیر پلوئیدها، داسیکلاداسهآ و استراکدا (شکل 6) معرف محیط آرام و با تأثیر کمتر امواج در بخشهای کمانرژی لاگون است(Longman 1981; Tucker and Wright 1990). در این زیرمحیط، بایوکلاستها تنوع کم و فراوانی زیادی دارند و همراه با پلوئیدها هستند (Bachman and Hirsch 2006). حضور همزمان فونای دریای باز و دریای محدودشده در زیررخسارۀ اکینید استراکدا پلوئید پکستون معرف لاگون نیمهمحدودشده است.
ریزرخسارۀ پلوئید بیوکلاست گرینستون بیانکنندۀ کمربند رخسارهای پشتههای سدی است. جورشدگی و گردشدگی خوب دانهها و بافت سنگ، نهشتهشدن این ریزرخساره را در محیط سدی و بالای سطح اساس امواج نشان میدهد. بر اساس رخسارههای توصیفشدۀ Wilson (1975) و Flugel (2010)، این ریزرخساره در حاشیۀ پلتفرم کربناته قرار گرفته و جداکنندۀ دریای باز از محیط لاگون است. مشابه این ریزرخساره را Babaei Khou et al. (1992) و Bastami et al. (1995) از سازند روته گزارش کردهاند.
ریزرخسارۀ بیوکلاست بریوزوئر اکینید پکستون، ریزرخسارۀ بیوکلاست اسپیکول اکینید پکستون و بیوکلاست کلسیسفر اکینید پکستون نشاندهندۀ کمربند رخسارهای دریای باز هستند (شکل 6). تنوع فونای دریای باز و استنوهالین ازجمله اکینید و بریزوئر مجموعه عواملی هستند که موجب نسبتدادن این ریزرخسارهها به محیط دریای باز میشوند (Wilson 1975; Flugel 2010).
باتوجهبه گوناگونی میکروفاسیسها و دستهبندی آنها و مدلهای ارائهشده توسط Wilson (1975) و Flugel (2010) و همچنین پژوهشهای Babaei Khou et al. (1992) و Bastami et al. (1995)، محیط رسوبی سازند روته رمپی کربناته با شیب ملایم بوده است. نبود رخسارههای ریفی گسترده و نبود رسوبات توربیدایتی نشاندهندۀ تهنشست این توالی کربناته روی پلتفرم کربناتهای از نوع رمپ شامل زیرمحیط رمپ میانی تا داخلی است. رخسارههای رمپ داخلی بر اساس تجمعهای فونا به رمپ داخلی محدودشده و باز تقسیم میشوند. تجمع اسکلتی موجودات و پلوئیدها به تشکیل نهشتههای شستهشدۀ مربوط به بار یا سد منجر میشود. رمپ میانی با تجمع فونای استنوهالین نظیر اکینید و بریوزوئر مشخص میشود. رمپهای کربناته غالباً در حوضههای فورلند دریا، در طول حاشیههای غیرفعال گسترش مییابند (Burchette and wright 1992). با تکامل اقیانوس پالئوتتیس در پالئوزوئیک بالایی، حاشیۀ کافتی شمال ایران به حاشیهای غیرفعال تبدیل شده و این وضعیت تا تریاس میانی ادامه داشته است (Rahimi 2002). پیشروی دریای پرمین پایانی (تشکیل سازند کربناتۀ نسن) در البرز مرکزی بهسمت جنوب بوده است. در همین زمان، رسوبات مخروطافکنهای همزمان (سازند قشلاق) که با بینلایههای رسوبات مردابی و خاکهای لاتریتی همراه بودهاند، در البرز شرقی تشکیل میشدهاند؛ بهسمت انتهای پرمین، اغلب مناطق البرز از آب خارج شده و رخسارۀ دریایی به نواحی کوچکی در حاشیۀ خزر البرز مرکزی محدود شده است؛ درنتیجه، مرز پرمو- تریاس تا حد زیادی مشابه این مرز در نوار آباده- شهرضا در ایران مرکزی و حاوی اُاُلیت، میکروبایالهای مسطح و استروماتولیتهای گنبدی است که قاعدۀ سازند الیکا را میسازند (Gaetani et al. 2009).
شکل 6- الف. بیوکلاست بریوزوئر اکینید پکستون، ب. بیوکلاست کلسیسفر اکینید پکستون، پ. بیوکلاست داسیکلاداسهآ پکستون، ت. پلوئید بیوکلاست گرینستون، ث. بیوکلاست داسیکلاداسهآ پکستون، ج. استراکد داسیکلاسهآ پکستون، چ. استراکد اکینید پلوئید پکستون، ح) بیوکلاست اسپیکول اکینید پکستون |
ب- سنگنگاری واحدهای آذرین
سنگهای آذرین موجود در واحدهای سنگی پرمین شامل سنگهای نفوذی کمعمق موجود در سازند دورود و سنگهای آتشفشانی موجود در سازند روته هستند. سنگهای نفوذی موجود در سازند دورود بهشکل دایک، سیل و تودههای کوچک دیابازی، میکروگابرویی و لامپروفیری هستند. دیابازها و میکروگابروها بافتهای افیتیک، سابافیتیک، پوئیکیلیتیک، پوئیکیل افیتیک، اینترگرانولار و میکروگرانولار متشکل از کانیهای اصلی پلاژیوکلاز و کلینوپیروکسن هستند (شکل7- الف، ب، خ). حضور بلورهای پلاژیوکلاز داخل کلینوپیروکسن که تا بیرون از آن ادامه دارند و یا پرکردن فضای بین بلورهای پلاژیوکلاز توسط کلینوپیروکسن بیانکنندۀ تبلور اندکی زودترِ پلاژیوکلاز نسبت به کلینوپیروکسن و یا تبلور تقریباً همزمان آنهاست. دایکهای لامپروفیری نیز بافت میکرولیتی پورفیری متشکل از پلاژیوکلاز، کلینوپیروکسن و آمفیبول فراوان هستند (شکل7- پ).
روانههای بازالتی موجود در سازند روته در نمونۀ دستی خاکستری تیره و سیاه هستند و شدت دگرسانی در آنها نسبتاً زیاد است. این سنگها ریزدانه و ناپیدابلور و دارای بافتهای بادامکی، هیالومیکرولیتیک پورفیری، میکرولیتیک پورفیری، هیالوپورفیری، اینترسرتال و تراکیتی متشکل از کانیهای اصلی پلاژیوکلاز، کلینوپیروکسن و گاهی الیوین هستند و حفرههای (بادامکهای) آنها توسط کانیهای ثانویۀ کلریت، کلسیت و کوارتز پر شدهاند. منطقهبندی ترکیبی و بافت غربالی در کلینوپیروکسن و پلاژیوکلاز و بافت اسکلتی و تحلیلرفتگی حاشیۀ بلورها در الیوینها و کلینوپیروکسنها دیده میشود (شکل 7- ت، ث، ج، چ، ح).
در بیشتر نمونههای بازالتی منطقه، پلاژیوکلاز (بهشکل فنوکریست و یا میکرولیت) فراوانترین کانی است؛ بافت میکرولیتی در بسیاری از نمونههای بازالتی دیده میشود. کانیهای آهن و منیزیمدار (کلینوپیروکسن و الیوین) بهشکل فنوکریست یا میکروفنوکریست چندان فراوان نیستند و تنها در دایکهای لامپروفیری، مقدار آمفیبول بسیار زیاد است. در برخی از نمونهها بهعلت بروز دگرسانی، پیروکسنها و الیوینها کاملاً از بین رفتهاند و تنها قالبی از آنها برجای مانده است. در اثر بروز دگرسانی در بازالتها، کانیهای گوناگون (مانند کوارتز، کلسیت، کلریت، ایدنگسیت، مگنتیت و هماتیت) ریزدانه درون زمینۀ سنگ به وجود آمدهاند. برخی از نمونهها بافت میکرولیتی پورفیری متشکل از میکرولیتهای پلاژیوکلاز و پورفیرهای پلاژیوکلاز، کلینوپیروکسن و یا الیوین را نشان میدهند. بیشتر پورفیرها، نیمهشکلدار، غربالی، تحلیلرفته با حاشیههای گرد و خوردهشده و یا حتی اسکلتی هستند که نشاندهندۀ درتعادلنبودن آنها با مذاب سیلیکاتۀ میزبان و تحلیلرفتن آنهاست. پورفیرهای آهن و منیزیمدار در اغلب موارد کاملاً کلریتی و کلسیتی شدهاند.
بافت هیالومیکرولیتی پورفیری از بافتهای غالب در این سنگهاست. پژوهشگران مختلف حضور درشتبلورها داخل زمینۀ دانهریز و تشکیل بافت پورفیری را فرایندی چندزادی تفسیر کردهاند. احتمالاً سازوکار اصلی ایجاد این بافت شامل سه مرحلۀ اصلی سردشدن مذاب در اعماق زیاد (تشکیل پورفیرها یا درشتبلورها)، متوسط (تشکیل میکرولیت) و در سطح زمین (تشکیل شیشه) است. ابتدا در آشیانههای ماگمایی موجود در اعماق زمین، تعداد کمی هسته در زیر دمای لیکیدوس مذاب تشکیل میشوند. سپس، رشد این هستهها درشتبلورهای نسبتاً بزرگ (پورفیرها) را تولید میکند. صعود ماگما به داخل آشیانههای ماگمایی کمعمق و توقف کوتاهمدت مذاب در این آشیانهها باعث رشد لایههای جدید روی درشتبلورهای قبلی، بزرگترشدن آنها و همچنین هستهبندی و رشد میکرولیتها میشود. درنهایت، خروج ماگما به سطح زمین و کاهش سریع دمای آن به انجماد گدازه و تشکیل زمینهای شیشهای یا بسیار دانهریز اطراف فنوکریستها و میکرولیتها و ایجاد بافت هیالومیکرولیتیک پورفیری منجر میشود (Best 2003; Ghasemi et al. 2013).
بافت تراکیتی از دیگر بافتهای موجود در برخی از روانههای بازالتی است. این بافت در اثر جهتیافتگی ترجیحی بلورهای فلدسپار در جهت جریان گدازه حاصل میشود. در ماگماهای با گرانروی کم، پلاژیوکلازهای سوزنیشکل که هنگام انجماد ماگما درحال حرکت بودهاند، به موازات هم قرار میگیرند و بافت جریانی (تراکیتی) را به وجود میآورند.
از دیگر ویژگیهای مهم سنگهای آتشفشانی منطقه، وجود منطقهبندی ترکیبی، بافت غربالی و حالتهای عدمتعادل در درشتبلورهای الیوین، پلاژیوکلاز و کلینوپیروکسن است. در برخی موارد، درشتبلورها شکل اسکلتی، حالت خوردگی و ادخالهایی از سایر کانیها دارند. بافت غربالی حاصل بهدامافتادن ادخالهای مذاب در بلور است. تشکیل این بافت و ایجاد خوردگی در بلورها تفسیرهای سنگزادی متفاوتی ازجمله بروز تغییرات ترکیبی، گرمایی و فشاری در آشیانۀ ماگمایی درحال تبلور دارند. در آشیانۀ ماگمایی پویا، فرایند تبلور مذاب معمولاً با تغذیۀ دوبارۀ آشیانه و خالیشدن دورهای آن، اختلاط ماگمایی، هضم و آلایش ماگما با مواد خارجی سنگ دیواره و حرکتهای همرفتی در مخزن همراه است. همچنین آشیانۀ ماگمایی معمولاً منطقهبندی حرارتی و احتمالاً ترکیبی عمودی دارد که همگی سبب تغییر ترکیب ماگمای درحال تبلور، بیتعادلی بلور با مذاب اطراف و ایجاد بافت غربالی، خوردگی، بازجذب و هضم بلور میشوند (Tsuchiyama 1985; Nixon and Pearce 1987; Best 2003; Stewart and pearce 2004; Ghasemi et al. 2013).
پ- تحلیل زمیندینامیکی حوضه
بازآرایی ژئودینامیکی قلمرو تتیس در خلال پالئوزوئیک پسین- مزوزوئیک پیشین با فعالیت ماگمایی در طول حاشیۀ شمالی گندوانا از شرق هیمالیا تا تبت، عمان، ایران و ترکیه همراه بوده است (Zhu et al. 2010). از دادههای سنگنگاری و زمینشیمیایی سنگهای آذرین همراه با شواهد چینهنگاری، رخسارهای و محیط رسوبی سنگهای رسوبی برای تعیین جایگاه تکتونوماگمایی و یافتن محل جغرافیای دیرین سرزمین البرز در پرمین استفاده میشود.
اقیانوس تتیس کهن که در اردوویسین پسین- دونین (Ghasemi and Kazemi 2013; Ghaseme et al. 2015; Ghasemi and Dayhimi 2015; Derakhshi and Ghasemi 2013, 2014; Derakhshi et al. 2014, 2015, 2017; Dayhimi 2012) در پاسخ به جدایی ابرسرزمین هان، تاریم، چین و هند و چین از گندوانا تشکیل شده، نواحی وسیعی را در اطراف استوا تا تریاس میانی اشغال کرده بود. فرورانش بعدی اقیانوس تتیس کهن به جدایی خردهورقههای سیمرین شامل بخشهایی از آناتولی، ایران، افغانستان، تبت و مالاوی امروزی و تشکیل اقیانوس تتیس جدید منجر شد. اگرچه چهارچوب مفهومی مسئلۀ یادشده روشن و ساده به نظر میرسد، اعتبار آن باید آزموده شود (Zhu et al. 2010)؛ برای نمونه، اگرچه بستهشدن اقیانوس تتیس کهن و بازشدن تتیس جدید عموماً در خلال پالئوزوئیک پسین رخ داده (Stampfli and Borel 2002)، زمانبندی عملی و واقعی این دو رویداد مهم همواره موضوع بحثهای شدید میان پژوهشگران بوده است. مطالعههای انجامشده روی سرزمین عمان، زمان بازشدن اقیانوس تتیس جدید را در تریاس (Robertson and Searle 1990)، پرمین میانی (Stampfli et al. 1991; Stampfli and Borel 2002) و پرمین پیشین (Saidi et al. 1997; Angiolini et al. 2003) بیان کردهاند. Garzanti and Sciunnach (1997) و Garzanti et al. (1999) بر این باورند که اقیانوس تتیس جدید بهطور همزمان در نواحی وسیعی از هند تا نپال و تبت و در خلال پرمین پیشین باز شده است؛ درحالیکه Stampfli and Borel (2002) که عمدتاً روی نواحی تتیس غربی پژوهش کردهاند، به دوزمانهبودن بازشدن تتیس جدید در شرق استرالیا طی کربونیفر پسین- پرمین پیشین و در ورقههای هند و عربی طی پرمین میانی- پرمین پسین باور دارند.
شکل 7– ویژگیهای سنگنگاری واحدهای آذرین پرمین در شمالشرقی بلده (البرز مرکزی)؛ الف. گابرو با بافت سابافتی متشکل از پلاژیوکلاز و کلینوپیروکسن در نور XPL، ب. گابرو با بافت اینترگرانولار متشکل از پلاژیوکلاز و کلینوپیروکسن در نور XPL، پ. لامپروفیر با بافت میکرولیتی پورفیری متشکل از پلاژیوکلاز و آمفیبول در نور XPL، ت. بازالت با بافت فلسیتی پورفیری متشکل از پورفیرهای کلینوپیروکسن دگرسانشده در نور XPL، ث. بازالت با بافت هیالومیکرولیتی متشکل از میکرولیتهای پلاژیوکلاز، کلریت و کانی اپک در نور PPL، ج. بازالت با بافت هیالومیکرولیتی پورفیری متشکل از پورفیر پلاژیوکلاز و میکرولیتهایی از همین کانی در نور XPL، چ. بازالت با بافت هیالومیکرولیتی پورفیری با پورفیرهای پلاژیوکلاز و کلینوپیروکسن دارای خلیجخوردگی در نور XPL، ح. بازالت با بافت میکرولیتی پورفیری متشکل از کلینوپیروکسن اسکلتی و پلاژیوکلاز در نور XPL، خ. گابرو با بافت اینترگرانولار متشکل از کانیهای پلاژیوکلاز، پیروکسن، کلریت و اپک در نور XPL |
دورۀ پرمین بهعلت تغییرات شدید زمینساختی و اقلیمی، زمان بسیار پرتکاپویی برای سرزمین گندوانا بوده است. وسیعترین یخبندان فانروزوئیک در بخش جنوبی گندوانا در خلال کربونیفر- آغاز پرمین رخ داده است. این یخبندان با دورهای از گرمایش جهانی و بزرگترین رخداد انقراضی در تاریخ زمین طی انتهای پرمین همراه بوده و اتفاقاً با ماگماتیسم شدیدی نیز همراهی شده است (Castillo et al. 2016). اگرچه در این زمان، ایران به دور از محل بروز این رخدادها بوده، از آثار جهانی آن متأثر شده است.
به باور Delavari et al. (2017)و Rostami et al. (2018) سنگهای ماگمایی بازیک پرمین منطقۀ بلده از دیدگاه زمینشیمیایی سرشت آلکالن سدیک دارند و از تبلور مذاب بازالتی ریشهگرفته از خاستگاه OIB در جایگاه زمینساختی درونورقهای حاصل شدهاند (خاستگاه گوشتهای ژرف و گارنتدار از نوع HIMU). این جایگاه زمینساختی ممکن است پیامد زمینساخت کششی حاکم در پرمین میانی- پسین باشد که با کاهش فشار بر گوشته، بالاآمدن ستون گوشتهای ژرف، ذوب بخشی آن در اعماق زیاد و تشکیل ماگمای بازالتی همراه بوده است. این رژیم کششی با مراحل آغازین بالازدگی پوسته و تشکیل حوضههای کافتی بهعنوان پیشدرآمد تشکیل و تکامل اقیانوس تتیس جدید در بخش جنوبی تتیس کهن مصادف بوده است. در دیگر نواحی حوضۀ تتیس نیز Upton et al. (2004) به ماگماتیسم بازالتی آلکالن پرمین (به سن احتمالی 250 میلیون سال پیش) در اسکاتلند اشاره کرده و آن را به وجود حوضههای کششی کافتی و بالاآمدن ستون گوشتهای آستنوسفری و ذوب بخشی آن نسبت داده است. Maury et al. (2003) ویژگیهای عناصر اصلی و کمیاب بازالتهای زیردریایی پرمین میانی حاشیۀ تتیس جدید در عمان را شاخص ماگماتیسم مرتبط با ستونهای گوشتهای جایگزینشده در حاشیۀ قارهای نازکشده در اثر کافتزایی میدانند؛ مدلی که به نظر میرسد بیشترین همخوانی را با ماگماتیسم پرمین منطقۀ بلده داشته باشد. Li et al. (2018) با مطالعۀ سنگهای کماتیایتی پرمین در مشهد که تاکنون بهعنوان افیولیتهای مشهد در زمیندرز تتیس کهن قلمداد میشدند، ماگمای سازندۀ آنها را ذوب بخشی ستون گوشتهای درحال صعود به زیر پشتۀ میاناقیانوسی تتیس کهن در نظر گرفتهاند. همۀ موارد یادشده نشاندهندۀ گسترش وسیع و اهمیت فراوان سنگهای ماگمایی پرمین در بازسازی حوضههای تتیس کهن و جدید هستند.
نتیجه
ماگماتیسم آلکالن بازیک پرمین میانی در شمالشرقی بلده (البرز مرکزی) در استان مازندران، در سازند دورود و بخش زیرین سازند روته بهشکل نفوذی و با حضور دایکها، سیلها و تودههای کوچک دیابازی، میکروگابرویی و لامپروفیری و در بخش بالایی سازند روته بهشکل روانههای بازالتی و آذرآواریهای وابسته دیده میشود. برخلاف گزارشهای پیشین، سنگهای آذرین نفوذی بهعنوان ماگمای باقیمانده و منجمدشده در مجاری تغذیهکنندۀ فعالیت آتشفشانی بخش بالایی سازند روته گسترش چشمگیری در منطقه دارند؛ همچنین جایگاه دقیق سنگچینهای واحد بازالتی بین سازندهای روته و نسن نیست، بلکه داخل بخش بالایی سازند روته است. محیط رمپ کربناتۀ کمعمق تهنشست سازندهای روته و نسن با پسروی سراسری دریای پرمین پایانی و تشکیل حوضۀ کششی کافتی پالئوزوئیک بالایی بهعنوان پیشدرآمد تشکیل حوضۀ تتیس جدید در بخش جنوبی حوضه تتیس کهن در البرز کاملاً سازگار است.
سپاسگزاری
نگارندگان مقاله از حوزۀ معاونت پژوهشی دانشگاه صنعتی شاهرود برای فراهمکردن امکانات مالی و معنوی انجام پژوهش حاضر سپاسگزاری میکنند. همچنین، از داوران فرهیخته که پیشنهادهای ارزشمند آنان سبب رفع کاستیها و ارتقای سطح علمی مقاله شد سپاسگزاری میشود.