ماکروفسیل‌های گیاهی سازند شمشک در مقطع چینه‌شناسی رودبار، البرز غربی

مقدمه

بعد از رویداد سیمرین پیشین، به‌دلیل تقسیم ایران به دو پهنۀ مستقل شمال خاوری (شامل ایران مرکزی، ایران شمالی و شمال خاوری) و جنوب باختری، رسوبات ژوراسیک در مناطق مذکور، ویژگی‌های چینه‌شناسی متفاوتی دارد. در پهنۀ ایران شمالی/ مرکزی، تریاس بالا– ژوراسیک پایینی/ میانی با رخسارۀ‌ آواری، اغلب شامل شیل و ماسه‌سنگ با ضخامت متغیر است، وجود بقایای گیاهی و لایه‌های زغال، حاکی از تشکیل قسمتی از این رسوبات در محیط‌های دلتایی- مردابی است (1998 Aghanabati). نهشته‌های مذکور، چرخۀ رسوبی واحدی به نام سازند شمشک را می‌سازد که مرزهای پایینی و بالایی آنها محدود به دو رویداد تکتونیکی، در نظر گرفته می‌شود. مقطع تیپ سازند شمشک در بالای درۀ روته، در قسمت شرقی معدن زغال شمشک، اندازه‌گیری و با توجه به تغییرات سنگی، چهار عضو در این واحد سنگی معرفی شد (1966 Assereto). سازند شمشک شامل تناوب ماسه‌سنگ، سیلتستون، شیل و گل‌سنگ، همراه با میان‌لایه‌هایی از آهک است و در مقطع چینه‌شناسی، الگو لایه‌های زغال دارد. از اواسط ژوراسیک میانی و پس از رویداد سیمرین میانی، تغییر رخسارۀ مشخصی در نهشته‌های ژوراسیک دیده و توالی‌های مارن، سنگ آهک آمونیت‌دار و آهک‌های ریفی جایگزین شد (1998 Aghanabati).

سازند شمشک با توجه به وجود ذخایر زغالی در البرز و ایران مرکزی (به‌ویژه مناطق کرمان و طبس)، از دیرباز درخور توجه و مطالعۀ بسیاری از زمین‌شناسان و دیرینه‌شناسان گیاهی قرار گرفته است (خلاصه در 2010 Saadat-Nejad). مطالعۀ گیاهان فسیل، علاوه بر کمک به رده‌بندی انواع منقرض‌شده و نیز تعیین روند تکاملی آنها، اطلاعات مهمی دربارۀ آب‌‌وهوای گذشته، پارامترهای محیطی، پراکندگی زمانی و جغرافیایی گیاهان به دست می‌دهد. با وجود ماکروفسیل‌های گیاهی غنی، در سازند شمشک منطقۀ رودبار، سعی بر این است که در این مطالعه، این موارد معرفی و شناسایی شوند.

موقعیت جغرافیایی و لیتواستراتیگرافی سازند شمشک در برش چینه‌شناسی رودبار

شهرستان رودبار، با مختصات جغرافیایی ́32˚36 تا ́7˚37 از خط استوا و ́11˚49 تا ́05˚50 طول شرقی از نصف‌النهار مبدأ در جنوب استان گیلان (البرز غربی) قرار دارد (شکل 1). در کوه‌های طارم و سلطانیه، تعیین ستبرای نهشته‌های سازند شمشک تخمینی است. در ناحیۀ رودبار، ستبرای این سازند بیشتر از 1500متر و در کوه‌های طارم و سلطانیه حدود 1000متر است. قدیمی‌ترین رسوبات مزوزوئیک این منطقه را سنگ‌های اسلیتی، فیلیتی و گریوک‌های دگرگون‌شده با کنگلومرای پی (TRJ^c.s_l) تشکیل می‌دهند؛ در برخی نقاط که دچار دگرگونی دینامیک نمی‌شوند، فسیل‌های گیاهی دارند (TRJ^ssh_sh). وجود لایه‌های گرافیت در این مجموعه، بیانگر یک محیط دلتایی برای نهشته شدن آنهاست؛ گرچه گاهی عدسی‌های گرافیت در سطوح گسله نیز تشکیل یافته است. ویژگی‌های سنگ‌شناختی واحدهای یادشده، همانندی آن‌ها را با سازند شمشک در البرز مرکزی نشان می‌دهد (Stocklin and Eftekhar-nezhad 1969).

سازند شمشک در رودبار، شامل شیل‌های ماسه‌ای- آرژیلی سبز تیره، شیل‌های سیاه زغال‌دار و ماسه‌سنگ‌های سبز خاکستری در بیشترین میزان (ضخامت بیش از 1500 متر) و گاهی حاوی لایه‌های عدسی‌شکل و نازک زغال‌سنگ هستند (شکل 2). گاه در بین شیل‌ها و ماسه‌سنگ‌های این گروه، تناوب متعددی از کنگلومراهای ریزدانه دیده می‌شود که گاهی ضخامت افق‌های کنگلومرایی به حدود 100متر می‎‍رسد (1998(Aghanabati . در این مطالعه قسمت دگرگون‌نشدۀ سازند شمشک، به‌علت داشتن محتوای ماکروفسیل گیاهی غنی و مطالعه‌نشدن آنها تاکنون، در دو افق 1 (کوشک، جنوب رودبار ) و افق 2 (شمال رودبار) برای تعیین سن نسبی و مطالعۀ شرایط محیط تشکیل رسوبات دربرگیرنده، بررسی شد (شکل 3). در این محل، مرز بالایی سازند شمشک با رسوبات ائوسن- کواترنری و مرز زیرین با رسوبات تریاس گسله است (1998 Aghanabati).

شکل 1- موقعیت و راه‌های دسترسی به برش چینه‌شناسی موردمطالعه واقع در رودبار.

Fig 1- Sketch map showing the studied area and Rudbar section, Western Alborz.

شکل 2- ستون لیتواستراتیگرافی سازند شمشک در مقطع چینه‌شناسی رودبار (بدون مقیاس) و نقشۀ زمین‌شناسی 100000/1 رودبار (Nazari and Salamati 1998).

Fig 2- Lithostratigraphic column of the Shemshak Formation at the Rudbar stratigraphic section (no scale) and the Rudbar 1/100000 geological map (Nazari and Salamati 1998(.

شکل 3- نمایی از سازند شمشک در (الف) افق 1 (کوشک، جنوب رودبار ) و (ب) افق 2 (شمال رودبار)

Fig 3- Images of Shemshak Formation in A) Horizon 1 (Kushk, south of Rudbar) and B) Horizon 2 (north of Rudbar)

مطالعات پیشین

از اولین مطالعات گیاهی می‌توان به ارائۀ سن لیاس به سازند شمشک، براساس ماکروفسیل‌های گیاهی منطقۀ تاش، توسط ((Goeppert 1861 اشاره کرد. پس از آن فسیل‌های گیاهی مناطق هیو و آبیکSchenk 1887))، اسپوهین(Krasser 1891) ، لالون، فشند و معدن بیدگردان ((Zeiller 1905 معرفی و سن رتین برای آنها در نظر گرفته شد. از نواحی شمشک و حوض حاجی مهدی ( 1950.(Boureau et al و زیرآب و کارمزد(Kilpper 1964 , 1971) ؛ مناطق درود، اشترآباد و شمشک ((Barnard 1965, 1967 سنگواره‌های گیاهی شناسایی و سن رتین- لیاس برای آنها در نظر گرفته شد؛ همچنین Schweitzer and Kirchner) 1995- 1996, 2003; Schweitzer et al. 1997, 2000) با بررسی ماکروفسیل‌های گیاهی متعددی از منطقۀ فریزی، سن دوگر پیشین را برای این سری از رسوبات بیان کرد. از دیگر تحقیقات مهم، مطالعۀ فلور مناطق مختلف کوه‌های البرز (Fakhr 1975) است که در آن سه جنس و 26 گونۀ جدید معرفی شده و نظریۀ تکامل گونه‌های جنس Dictyophyllum ارائه شده و درنهایت سن رتین- دوگر، برای رسوبات گیاه‌دار شمشک در نظر گرفته شده است. رسوبات زغالدار البرز را (Sadovnikov 1977) مطالعه کرد و درنهایت سه فلور A (تریاس پسین)، B (ژوراسیک پیشین) و C(ژوراسیک میانی) معرفی شد. ماکروفسیل‌های گیاهانی سازند شمشک، در مناطق شاه‌پسند تا شمال شرقی اشترﺁباد را ((Corsin and Stampfli 1977 بررسی کرد و جنس lobifolia برای اولین‌بار از تریاس ایران گزارش شد. از دیگر مطالعات، می‌توان به معرفی ماکروفسیل‌های گیاهی مناطق جاجرم (Vaez-Javadi 2004)، گلمکان (Vaez-Javadi and Pourlatifi 2002, 2004)، نرگس چال (Vaez-Javadi 2006) از البرز شرقی و مناطق ایوا (Vaez-Javadi 2008)، بلده (Vaez-Javadi and Abbasi 2012) در البرز مرکزی اشاره کرد که در این مناطق با معرفی گونه‌های متعدد، درنهایت سن رتین تا ژوراسیک میانی برای رسوبات حاوی این ماکروفسیل معرفی شد. مطالعۀ فلور مزوزوئیک البرز غربی، در امتداد سفیدرود (بین رشت و قزوین) و مازندران را  (Eichwald 1865)و رودبار و اسپوهین را (Stur 1886)انجام دادند؛ آنها در گزارشی، 5 جنس و 7 گونه از این مناطق را معرفی کردند. سنگواره‌های گیاهی از شیل‌های زغالدار سازند شمشک در نواحی سلطانیه، طارم(Furon 1941) ، شناسایی و سن ژوراسیک برای آنها در نظر گرفته شد. رسوبات ژوراسیک کوه‌های سلطانیه را (Vaez-Javadi and Abbasi 2018) مطالعه کرد و با معرفی 5 جنس از ماکروفسیل‌های گیاهی و 6 جنس از پالینومورف‌ها، این رسوبات به سن ژوراسیک میانی نسبت داده شد.

روش کار

جمع‌آوری و مطالعۀ ماکروفسیل‌های گیاهی، شامل دو مرحلۀ صحرایی و آزمایشگاهی است. ابتدا با بررسی اطلاعات موجود، ازجمله نقشه‌ها و گزارش‌های در دسترس، افق‌هایی که احتمالاً ماکروفسیل گیاهی در آنها بود، شناسایی و مسیرهای مطالعه مشخص شد؛ سپس با حضور در محل سنگ‌های کوچک و بزرگ، در امتداد لایه‌بندی و تورق شکسته شد. برای حفظ‌شدن نمونه، با ورق‌های روزنامه پوشانده و برای جلوگیری از شکستگی و ساییده‌شدن احتمالی تا حد امکان از قراردادن نمونه‌ها بر روی یکدیگر اجتناب شد. نمونه‌های جمع‌آوری‌شده با انتقال به آزمایشگاه و پس از خشک‌شدن کامل، تمیز و شماره‌گذاری شد. در مرحلۀ کار آزمایشگاهی، تمامی جزئیات ماکروفسیل‌ها، اعم از مورفولوژی فروند، پن، پینول و شبکه‌های رگبرگی مطالعه و عکس‌برداری شدند؛ درنهایت بعد از توصیف کامل جزئیات فسیلی، ویژگی‌های مورفولوژی آنها نیز در قالب شکل‌هایی ترسیم و نشان داده شدند. شایان  ذکر است تمامی نمونه‌ها در محل آزمایشگاه خوارزمی تهران نگهداری می‌شوند.

سیستماتیک

مجموعه‌ای از ماکروفسیل‌های گیاهی با حفظ‌شدگی بسیار خوب، در دو افق 1 (منطقۀ کوشک) و افق 2 (شمال رودبار)، از نهشته‌های سازند شمشک در مقطع چینه‌شناسی رودبار (البرز غربی) وجود دارد. مطالعۀ 250 نمونه از این ماکروفسیل‌های گیاهی، به شناسایی 5 گروه فسیلی از اسفنوفیت‌ها، فیلیکوفیت‌ها، سیکادوفیت‌ها، مخروطیان، ژینکوفیت‌ها، 32 گونه (مربوط به 22 جنس) از گیاهان فسیل با حفظ‌شدگی خوب، همراه با تعدادی چوب فسیل نسبتاً بزرگ با حفظ‌شدگی ضعیف منجر شد.

Order Equisetales

Family Equisetaceae

Genus Annulariopsis Zeiller 1903

Annulariopsis simpsoni (Phillips) Harris 1946

Pl. 1, Fig. 1; Text- fig. 1A

توصیف: با حفظ‌شدگی ضعیف، شامل پینول‌های خطی به تعداد 14 عدد که با حالت ورتیسیله و به‌شکل آنیزوفیل (ابعاد متفاوت) است. طول بلندترین پینول 3سانتی‌متر و پهنای آنها در قسمت میانی 4میلی‌متر که به‌سمت قاعدۀ باریک و به‌صورت آزاد است. رأس آنها گرد و کناره‌های پهنک، موج‌دار است.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: این گونه، به سن ژوراسیک پیشین و در ایران از زیرآب، طزره، سنگرود و هجدک توسط (Kilpper 1964; Fakhr 1975; Schweitzer et al. 1997) گزارش شده است.

مقایسه: تنها دو گونه از جنس Annulariopsis با نام‌های A. inopinata و A. simpsoni تاکنون گزارش شده‌اند. مهم‌ترین تفاوت این دو گونه، در کناره‌های پینول‌های آنهاست. در A. inopinata، کناره‌های پینول صاف ولی در A. simpsoni مواج است. سایر تفاوت‌ها در تعداد، ابعاد پینول‌ها و ضخامت ساقه است.

Genus Equisetites Sternberg 1833

Equisetites sp. A

Pl. 1, Fig. 4; Text- fig. 1D

توصیف: طول ساقه بیش از 5/6سانتی‌متر و پهنای آن 2میلی‌متر است. در روی ساقه 3 تا 4 شیار باریک مشاهده می‌شود. فاصلۀ بین دو بند 5/2سانتی‌متر و تعداد پینول‌ها در محل بند بیش از 8 عدد است. طول پینول‌ها به 1میلی‌متر می‌رسد.

مقایسه: نمونۀ یافت‌شدۀ پهنا، طول میانگرۀ مشابه E. muensteri دارد؛ ولی به‌علت حفظ‌شدگی ضعیف نمونه و مشخص‌نبودن تمامی ویژگی‌ها، ازقبیل تعداد پینول‌ها در هر غلاف و طول کامل ساقه، نمی‌توان آن را به این گونه نسبت داد.

Equisetites sp. B

Pl. 1, Fig. 3; Text- fig. 1B

توصیف: طول ساقه بیش از 8/4سانتی‌متر، پهنای آن بیش از 5/1سانتی‌متر و فاصلۀ بین دو گره 8/2سانتی‌متر است. درروی ساقه خطوط شیارهای متوالی- متناوب وجود دارد. تعداد پینول‌ها به‌دلیل حفظ‌شدگی ضعیف مشخص نیست.

مقایسه: فرم گیاهی موردمطالعه ازنظر قطر ساقه و فاصلۀ بین گره‌ها، با E. columnaris قابل‌مقایسه است؛ ولی به‌علت ناقص‌بودن نمونه‌ها، به‌ویژه مشخص‌نبودن تعداد پینول‌ها، در هر بند به‌صورت sp. معرفی شده است.

Family Apocalamitaceae

Genus Neocalamites Halle 1908 emend. Harris 1961

Neocalamites sp. cf. N. carrerei Zeiller, 1903

Pl. 1, Fig. 6; Text- fig. 1C

توصیف: طول بخش حفظ‌شدۀ ساقه، 5/5سانتی‌متر و پهنای آن 3 میلی‌متر با 5 شیار ممتد و متقابل است. در روی راشیس، دو گره با فاصلۀ 19 میلی‌متر از هم قرار دارند. در محل گره، یک پینول با زاویۀ 20 درجه و بیش از 16 میلی‌متر طول و پهنای 1میلی‌متر به‌شکل خطی دیده می‌شود.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی:Neocalamites carrerei به سن تریاس پسین تا ژوراسیک پیشین و در ایران از نهشته‌های ژوراسیک پیشین زیرآب (Assereto et al. 1968) و در کارمزد را (Kilpper 1964) گزارش کرده است.

مقایسه: نمونۀ موردمطالعه در پهنای ساقه و پینول مشابه N. carrerei است و ازN. meriani توسط پهنای کمتر پینول‌ها و ساقه متمایز است. تفاوت‌های این جنس با Equisetites در ابعاد ساقه، شکل پینول‌ها، محل اتصال اندام زایا و نحوۀ قرارگیری شیارها درروی ساقه است.

Order Filicales

Family Matoniaceae Presl, 1847

Genus Phlebopteris Brongniart 1828

Phlebopteris polypodioides Brongniart 1836

Pl. 1, Fig. 2; Text- fig. 1F

توصیف: نمونه ناقص و با فروند اصلی، پهنای 5/3میلی‌متر و طول 2سانتی‌متر دارد و بدون تزیینات است که در بالا به دو بازو تقسیم شد. فاصلۀ بین دو پن در محل اتصال به فروند، 3 میلی‌متر است که به‌سمت بالا این فاصله بیشتر می‌شود. بزرگ‌ترین راشیس پن، طول بیش از 6سانتی‌متر و پهنای 2میلی‌متر دارد. پینول‌ها به‌صورت استریل، متناوب و با زاویۀ 90 درجه، به راشیس متصل شده‌ است. پینول‌ها خطی یا مثلثی‌شکل (نزدیک به ‌قاعده) است و با تمام قاعده به راشیس متصل است و کناره‌های کامل و رأس گرد دارد. پهنای پینول‌ها 3 -2میلی‌متر، طول آنها 5/2-1سانتی‌متر و فاصلۀ بین پینول‌ها 1میلی‌متر است. رگبرگ میانی تا انتها مشخص است. رگبرگ‌های جانبی از رگبرگ میانی منشعب‌اند و اولین انشعابات، شبکه‌های چندضلعی را در اطراف رگبرگ میانی تشکیل داده‌اند. از هر شبکه، 4 تا 5 رگبرگ دیگر نیز خارج شده و تشکیل شبکه‌های کوچک‌تر را داده‌اند. این شبکه‌ها در اطراف رگبرگ میانی پهن‌ترند.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: این گونه به سن تریاس پسین (رتین)- ژوراسیک میانی از مناطق قشلاق، پروده، کارمزد، آبیک و نرگس‌چال گزارش شده است (Fakhr 1975; Kilpper 1975; Corsin and Stampfli 1977; Vassiliev 1984; Vaez-Javadi 2006; Vaez-Javadi 2012 ).

Family Dipteridaceae

Genus Clathropteris Brongniart 1828

Clathropteris meniscoides Brongniart, 1828

Pl. 1, Fig. 5; Pl. 2, fig. 2; Text- fig. 1I

توصیف: این نمونه به‌صورت یک پن ناقص و فرتیل است. طول فروند پن، بیش از 8سانتی‌متر و پهنای آن 1میلی‌متر همراه با خطوط طولی است. رگبرگ‌های میانی با زاویۀ 50 درجه از راشیس پن و رگبرگ‌های جانبی با زاویۀ نزدیک به 90 درجه، از رگبرگ میانی خارج شده و شبکه‌های مستطیلی به طول 1سانتی‌متر و پهنای 6میلی‌متر را تشکیل داده‌اند. این شبکه‌ها خود توسط رگبرگ‌های ظریف و عمود بر هم، به شبکه‌های کوچک‌تر تقسیم شده‌اند. در داخل شبکه، سورها به‌صورت گرد است و در هر شبکه، سه ردیف سور وجود دارد. فاصلۀ بین دو رگبرگ میانی 1سانتی‌متر است.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: این گونه با سن تریاس پسین (رتین)- ژوراسیک پیشین و در ایران برای اولین‌بار از رسوبات ژوراسیک پیشین زیرآب (Kilpper 1964) و سپس در شمشک، آبیک، وسک گاه، جاجرم، داربیدخون، داهور در نزدیکی کرمان توسط (Fakhr 1975;Corsin and Stampfli 1977; Schweitzer et al. 2009; Vaez-Javadi and Ghavidel-Syooki 2002 ) گزارش شده است.

Clathropteris sp. cf. C. obovata Oishi, 1932

Pl. 2, Fig. 1; Text- fig. 1E.

توصیف: طول پن 10سانتی‌متر و پهنای آن 5/5 سانتی‌متر است. پهنک استریل و رأس پینول‌ها تیز است. بریدگی پینول‌های نزدیک هم، در یک‌سوم از کل طول پینول ایجاد می‌شود و سینوس بین پینول‌ها به‌شکل v است. رگبرگ میانی با زاویۀ 40درجه، از راشیس پن خارج می‌شود و رگبرگ‌های جانبی با دیکوتوم و اتصال به هم، شبکه‌های چندضلعی را تشکیل می‌دهد. به‌دلیل حفظ‌شدگی ضعیف و وجود شبکه‌های ظریف‌تر، به‌طور قطعی به C. obovata نسبت داده نشده است.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: Clathropetris obovata اغلب از نهشته‌های تریاس پسین (رتین)- باتونین (ژوراسیک میانی) گزارش شده است. مشابه این گونه را برای اولین‌بار از ناحیۀ شمشک، (Assereto et al. 1968) معرفی کرده است.

مقایسه: مهم‌ترین تفاوت‌های گونۀ C. obovata از C. meniscoides در پهنای بیشتر و شکل تخم‌مرغی پن، میزان بریدگی پینول‌ها، زاویۀ کمتر از 90درجۀ رگبرگ میانی و تشکیل شبکه‌های چندضلعی نامنظم توسط رگبرگ‌های جانبی است.

Genus Dictyophyllum Lindley and Hutton 1834

Dictyophyllum sp. cf. D. rugosum Lindley and Hutton, 1834

Pl. 2, Fig. 4; Text- fig. 1G

توصیف: طول فروند 7سانتی‌متر، پهنای آن 2میلی‌متر و پنه همراه با ریب‌های طولی است. طول بلندترین پینول بر راشیس 3/2سانتی‌متر و پهنای پینول‌ها 6میلی‌متر است. پینول‌ها خطی‌شکل با قاعدۀ دکورانت، حاشیۀ پینول‌ها موج‌دار و در بخش پایین به‌صورت متقابل است؛ ولی به‌سمت بالا متناوب به راشیس متصل می‌شود. زاویۀ اتصال پینول‌ها به راشیس 90 -80 درجه و بریدگی بین پینول‌ها از دو سوم طول پینول بیشتر است. پینول‌ها با پهنکی، به پهنای 1میلی‌متر به هم متصل شده‌ است‌؛ فضای بین دو پینول به‌شکل U است. رگبرگ مستقیم و ضخامت کمتر از 2میلی‌متر دارد. رگبرگ‌های جانبی با زاویۀ نزدیک به قائم از رگبرگ میانی خارج شده و بعد از دیکوتومی‌شدن، شبکه‌های 5 ضلعی را در اطراف رگبرگ میانی تشکیل داده‌اند.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: D. rugosum با سن ژوراسیک و از گزارش‌های آن در ایران، می‌توان به ناحیۀ کارمزد، زیرآب، کلمرد، مناطق زغال‌دار مزینو (Kilpper 1964; Schweitzer 1978;Vassiliev 1984; Schweitzer et al. 2009) اشاره کرد.

مقایسه: با توجه به پینول‌های کوتاه‌تر و حاشیۀ خمیده، از D. nilssoni متمایز است. در Th. bipinnata پینول‌ها حالت دندانه‌ای دارد و فاصلۀ بین پینول‌ها کم است؛ ولی در این گونه، سینوس بین پینول‌ها U شکل و حاشیۀ پینول‌ها کنگره‌ای است؛ همچنین تفاوت عمدۀ Th. schenki با آن فاصلۀ کم بین پینول‌ها و ایجاد سینوس، با پهنای کمتری است.

Family Osmundaceae

Genus Cladophlebis Brongniart 1849

Cladophlebis sp. cf. C. haiburnensis (Lindley and Hutton) Brongniart, 1849

Pl. 2, Fig. 6; Text- fig. 1H

توصیف: نمونۀ ناقص و راشیس با طول بیش از 5/4سانتی‌متر و پهنای 1میلی‌متر است. پینول‌ها به‌شکل خنجری، با 3 سانتی‌متر طول و 1 سانتی‌متر پهنا، با قاعدۀ نرمال تا کمی دکورانت و با آرایش متناوب، به راشیس متصل‌اند. حاشیۀ پینول‌ها کامل و رأس آنها نوک ساییده است. پینول‌های مجاور هم 1میلی‌متر از هم فاصله دارند و با زاویۀ نزدیک به قائم از راشیس جدا شده‌اند. رگبرگ میانی تا انتها مشخص است و با زاویۀ 90 درجه نسبت‌به راشیس، رگبرگ‌های جانبی پس از دو تا سه بار دیکوتومی‌شدن با زاویۀ 80 درجه به حاشیۀ پینول متصل می‌شود. در 1سانتی‌متر، 6 رگبرگ جانبی خارج شده است.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: این گونه به سن ژوراسیک پیشین و در ایران از زیرآب، کارمزد و طزره (Kilpper 1964; Assereto et al. 1968) گزارش شده است.

Cladophlebis nebbensis (Brongniart) Nathorst 1875

Pl. 2, Fig. 3; Text- fig. 1J

توصیف: به‌صورت یک فروند بی‌پنه، طول راشیس اصلی 10سانتی‌متر و پهنای آن 1 سانتی‌متر همراه با تزئینات است. پنها با زاویۀ نزدیک به قائم، به راشیس متصل می‌شود و راشیس پنها با پهنای 2میلی‌متر و بیش از 7سانتی‌متر طول است. پنها به‌صورت متقابل و فاصلۀ بین دو پن، 2 تا 5/2سانتی‌متر است. پینول‌ها با 18میلی‌متر طول و 5 میلی‌متر پهنا، به‌شکل متناوب، به‌شکل خنجری و رأس گرد با کناره‌های کامل‌اند. پینول‌ها در 1میلی‌متر اول به هم متصل‌اند. اولین پینول، قاعده‌ای موازی با راشیس و طویل‌تر از پینول‌های دیگر است. رگبرگ میانی با زاویۀ 80 -70درجه به راشیس متصل شده و تا انتها مشخص شده است، رگبرگ‌های جانبی با زاویۀ 40 درجه از آن خارج شده و اغلب یک‌بار دیکوتومی شده‌ است.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: این گونه اغلب به سن تریاس- ژوراسیک پیشین و در ایران از لالون، قشلاق، کارمزد، زیرآب، پروده و نرگس‌چال گزارش شده است Corsin and Stampfil 1977; Vaez-Javadi 2006 Kilpper 1964; ) Fakhr 1975;).

Cladophlebis sp. cf. C. denticulata (Brongniart) Fontaine 1889

Pl. 3, Fig. 2; Text- fig. 1L

توصیف: فروند بی‎‍پنه، طول راشیس اصلی 5سانتی‌متر با پهنای 4میلی‌متر و بدون تزیینات است. طول راشیس، پنها 5/4سانتی‌متر با پهنای 1میلی‌متر و تزئینات طولی با زاویۀ 40 درجه به‌صورت متناوب به راشیس اصلی متصل است که از خصوصیات اصلی C. denticulata است. پینول‌ها کمانی‌شکل، با تمام قاعده و زاویۀ نزدیک به قائم، به راشیس متصل و با پهنک 5/0 میلی‌متری به هم متصل‌اند. حاشیۀ پینول‌ها دندانه‌دار و طول بزرگ‌ترین پینول 1سانتی‌متر با پهنای 5 میلی‌متر است. رگبرگ میانی با زاویۀ 90 درجه از راشیس جدا و رگبرگ‌های جانبی یک‌بار دیکوتومی و با زاویۀ تند از آن خارج شدند.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: گونۀ C. denticulate اغلب به سن ژوراسیک پیشین تا میانی و در ایران برای اولین‌بار در کارمزد و زیرآب به سن ژوراسیک پیشین و ناحیۀ کلمرد، قشلاق، آزادشهر و نوده (Corsin and Stampfil 1977; Vassiliev 1984 Kilpper 1964;) گزارش شده است.

Cladophlebi roesserti (Schenk) Saporta, 1873

Pl. 3, Fig. 3; Text- fig. 1M

توصیف: فروند بی‌پنه، طول راشیس اصلی 10سانتی‌متر با پهنای 2میلی‌متر و شیارهای طولی است. پنها به‌صورت متقابل و زاویۀ 60 درجه به راشیس متصل شده‌ است. فاصلۀ بین دو پن مجاور هم 3سانتی‌متر است. طول بزرگ‌ترین پن، 14سانتی‌متر به‌شکل خطی است. پینول‌ها با پهنکی 2میلی‌متری به هم متصل شده‌اند. طول اولین پینول 18میلی‌متر و پهنای 5 میلی‌متر است. پینول‌ها به‌شکل کمانی با حاشیۀ کامل، رأس نوک‌تیز تا نوک‌ساییده و زاویۀ 80 درجه به راشیس متصل‌اند. فاصلۀ بین دو پینول 1میلی‌متر است. رگبرگ میانی تا انتها مشخص شده و رگبرگ‌های جانبی با زاویۀ 40درجه از رگبرگ میانی خارج شده که تا دو بار دیکوتومی شده‌ است. تراکم رگبرگ‌ها در حاشیۀ20 عدد در سانتی‌متر است.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: این گونه با سن تریاس پسین (رتین)- ژوراسیک، با توجه به داشتن فروند ظریف، بسیار کم و در مقیاس جهانی، توسط افرادی چون Harris (1926) از شرق گرینلند و Barbacka and bodor (2008) از مکزیک شناسایی شده و تاکنون از ایران گزارش نشده است.

مقایسه: در جدول 1 مقایسۀ چند گونۀ مشابه از Cladophlebis بررسی شده است.

جدول 1- مقایسه چند گونه مشابه از Cladophlebis.

Table 1- Comparison of closely similar species of Cladophlebis.

Cladophlebis sp. cf. C. whitbyensis Brongniart 1849

Pl. 3, Fig. 4; Text- fig. 1K

توصیف: فروند بی پنه، طول فروند 9/8 سانتی‌متر و پهنای آن 5/1میلی‌متر است. پهنا با زاویۀ 50 درجه و با آرایش متناوب به راشیس متصل است. پهنای فروند کمتر از 1میلی‌متر است. پینول‌ها با زاویۀ قائمه به راشیس متصل‌ است و آرایش متناوب دارد. پینول‌ها کمانی‌شکل، همراه با رأس نوک ساییده، کناره‌های کامل، به‌طول 1سانتی‌متر و پهنای 3میلی‌متر است. فاصلۀ بین دو پن، 2سانتی‌متر است. رگبرگ میانی با زاویۀ قائمه از راشیس خارج و نزدیک به رأس پینول ظریف‌تر می‌شود. رگبرگ جانبی با زاویۀ 40 -30 درجه از آن منشعب و تا دوبار، دیکوتومی می‌شود. پینول‌ها با تمام قاعده به راشیس متصل و مجاور هم یا گاهی با یک پهنک ظریف به هم متصل می‌شود و اولین پینول از بخش بازیسکوپی، طویل‌تر از بقیه است و تا حدودی روی راشیس را می‌پوشاند.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: این گونه تاکنون توسط ((Fakhr 1975 از زیرآب، ((Sadovnikov 1977 از رسوبات ژوراسیک پیشین– میانی در منطقۀ کارمزد، ((Corsin and Stampfli 1977 از فارسیان و کرمان ((Vaez-Javadi and Mirzaei-Ataabadi 2006 گزارش شده است.

مقایسه: راشیس اصلی در C. nebbensis پهن‌تر از C. whitbyensis است. در C. whitbyensis پینول‌ها بیشتر کمانی است؛ در حالی که در C. nebbensis، کناره‌های پینول تا بیش از نصف طول پینول با هم موازی است و اولین پینول با راشیس هم‌پوشانی ندارد. رگبرگ‌های جانبی در C. whitbyensis برخلاف C. nebbensis اغلب دو بار دیکوتومی شده‌ است. همچنین C. wiliamsoni توسط پینول‌های بسیار، از هم و قاعدۀ جمع‌شدۀ پینول‌ها از C. whitbyensis با پینول‌های متناوب متمایز است.

Genus Coniopteris Brongniart 1849

Coniopteris hymenophylloides (Brongniart) Seward 1900

Pl. 3, Fig. 1; Text- fig. 1N

توصیف: با یک راشیس، پنها ظریف و پهنای فروندها اکثراً 1 -2/0میلی‌متر است. پینول‌ها به‌صورت متقابل تا متناوب و 85 -70 درجه به راشیس متصل‌ است. طول پینول، متغیر (در رأس پهنا 3میلی‌متر و به‌سمت پایین پن طویل‌تر)، پهنای آ‌نها 5 میلی‌متر تا 1سانتی‌متر و به‌شکل لوبه‌دار است، قاعدۀ دکورانت و رأس گردشده دارد. فاصلۀ پینول‌ها از هم 5/1میلی‌متر و نزدیک به رأس راشیس با پهنک ظریفی به هم متصل‌اند. پینول‌ها خطی سرنیزه‌ای، رگبرگ میانی مشخص و رگبرگ‌های جانبی بعد از ورود به داخل لوبه‌ها تا 3 بار دیکوتومی شده است.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: این گونه به سن ژوراسیک پیشین تا میانی (آالنین) و توسط افراد مختلفی همچون (Kilpper 1964) از زیرآب، ((Fakhr 1975 از زیرآب، جام و فریزی، (Sadovnikov 1977) از ژوراسیک پیشین- میانی منطقۀ کارمزد، ((Corsin and Stampfli 1977 از سازند شمشک در البرز شرقی در منطقۀ قشلاق، ((Vassiliev 1984 از ژوراسیک میانی در منطقۀ پروده، گزارش شده است.

Family Marattiaceae

Genus Marattiopsis Schimper 1869

Marattiopsis sp. cf. M. asiatica Kawasaki, 1939

Pl. 3, Fig. 5; Text- fig. 1O

توصیف: نمونۀ ناقص، طول پهنک بیش از 21سانتی‌متر و پهنای آن 5/3سانتی‌متر است که به‌سمت بالا از پهنای آن کاسته می‌شود. رأس پینول احتمالاً با حاشیۀ دندانه‌دار گرد می‌شود و رگبرگ میانی، مستقیم با پهنای 3 -1میلی‌متر است که بر روی آن خطوط ظریف طولی مشاهده می‌شود. رگبرگ جانبی با زاویۀ نزدیک به قائم از رگبرگ میانی خارج می‌شود و دیکوتومی دارد. تراکم رگبرگ‌های جانبی 16 عدد در سانتی‌متر است. سینانژها در تمام طول پهنک نیست و اولین ردیف سینانژها در فاصلۀ 12 سانتی‌متری از رأس پهنک قرار دارد. سینانژها بدون فاصله از حاشیۀ پهنک، با تراکم 14 عدد در هر سانتی‌متر است.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: این گونه از زیرآّب و کارمزد توسط (Kilpper 1964; Fakhr 1975) از رسوبات تریاس پسین- ژوراسیک پیشین گزارش شده است.

مقایسه: نمونۀ موردمطالعه در تراکم رگبرگ‌ها و پهنای پهنک و تراکم سینانژها، مشابه Marattiopsis asiatica است، با این تفاوت که سینانژها فقط در نیمۀ پایین پهنک وجود دارد.

Marattiopsis sp.

Pl. 3, Fig. 6; Text- fig. 1P

توصیف: نمونۀ ناقص، طول نمونه بیش از 10سانتی‌متر است، پهنای پهن، 8/2سانتی‌متر و حاشیه، بدون دندانه است. پهنای رگبرگ میانی 3میلی‌متر، همراه با خطوط ظریفی و رگبرگ‌های جانبی غالباً ساده با زاویۀ نزدیک به 80 درجه، از رگبرگ میانی خارج‌ شده است. تراکم رگبرگ‌ها 12 عدد در سانتی‌متر و فاصلۀ بین دو رگبرگ جانبی 9 میلی‌متر است که در بین رگبرگ‌ها خطوط طولی (Venuli) وجود دارد. طول سینانژها 2میلی‌متر است.

مقایسه: این نمونه ازلحاظ پهنای پهنک و پهنای رگبرگ میانی، مشابه Marattiopsis asiatica است؛ ولی تراکم رگبرگ‌های جانبی، طول سینانژها و نسبت طول سینانژ به پهنای پهنک، نزدیک به گونۀMarattiopsis muensteri است. مهم‌ترین خصوصیت این گونه، علاوه بر نسبت طول سینانز به پهنای پهنک، حضور سینانژ فقط در 1سانتی‌متر از طول کل پهنک است.

Genus Spiropteris Schimper 1869

Spiropteris sp.

Pl.2, Fig.5

توصیف: نمونه‌ای ناقص از افق 1 است، به‌شکل گرد، به پهنای 1سانتی‌متر با 3 دور پیچشی که بر روی آنها آثاری از الیاف چوب مشاهده می‌شود.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: این جنس مربوط به تریاس پسین (رتین)- ژوراسیک پیشین و از کرمان، شمشک، زیاران، نوده توسط(Barnard 1967; Fakhr 1975; Corsin & Stampfli 1977; Vaez-Javadi and Mirzaei-Ataabadi 2006) گزارش شده است.

Order Bennettitales

Family Bennettitaceae

Genus Pterophyllum Brongniart 1828

Pterophyllum sp. cf. P. contiguum Schenk 1883

Pl. 4, Fig. 1; Text- fig. 1V

توصیف: نمونۀ ناقص همراه با فروند پنه و بیش از 7 سانتی‌متر طول است. راشیس پن، شیارهای طولی و عرضی ظریف و 3 میلی‌متر پهنا دارد. پینول‌ها به‌شکل خطی تا کمانی و حالت متقابل، با زاویۀ 90 -80 درجه، با تمام قاعده و آزاد به راشیس متصل‌اند. رأس پینول‌ها گرد و طول بزرگ‌ترین پینول 2سانتی‌متر با پهنای آن 3 -2 میلی‌متر است. رگبرگ‌ها به‌زحمت در نمونه مشاهده‌ می‌شود و تعداد آنها در هر پینول 9عدد است.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: گونۀ Pterophyllum contiguum به سن تریاس پسین (رتین)- اوایل ژوراسیک میانی و در ایران از شمشک، جاجرم و پروده توسط (Fakhr 1975; Vaez-Javadi and Ghavidel-Syooki 2002; Vaez-Javadi 2006) گزارش شده است.

مقایسه: این نمونه در بسیاری از خصوصیات، ازجمله شکل پینول، ابعاد آن، تعداد رگبرگ‌ها و نحوۀ آرایش، مشابه P. contiguum است؛ ولی به‌دلیل یافت‌نشدن تعریف جامع از این گونه، برای مقایسه به‌صورت .cf معرفی شد؛ همچنین P. eaqual توسط شکل غالباً مستطیلی پینول‌ها و آرایش متناوب- متقابل آنها، تعداد بیشتر رگبرگ‌ها در هر پینول و ابعاد بزرگ‌تر آن و سینوس، بین پینول‌های از این گونه متمایز است.

Pterophyllum sp. cf. P. schenki Zeiller 1903

Pl. 4, Fig. 3; Text- fig. 1U

توصیف: فروند پنه از افق 2، طول راشیس 8/3سانتی‌متر و پهنای آن 2میلی‌متر است. بر روی آن شیارهای طولی وجود دارد. پینول‌ها به‌شکل مستطیل است که با زاویۀ نزدیک به قائم به راشیس متصل است. طول پینول‌ها بیش از 3سانتی‌متر و پهنای آنها نزدیک به قاعده، بیش از 5/1سانتی‌متر است. رأس پینول‌ها نامعلوم است؛ ولی در قاعدۀ کمی حالت دکورانت دارد. پینول‌ها به فاصلۀ 6 میلی‌متر از هم قرار دارد و سینوس ایجاد‌شده در بین آن‌ها به‌شکلU است. تعداد رگبرگ‌ها 35 عدد در سانتی‌متر و موازی با کناره‌های پهنک بوده و در قسمت‌های مختلف پینول، دیکوتومی شده است.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: گونۀ Pterophyllum schenki به سن تریاس پسین (رتین)- ژوراسیک پیشین و در ایران از آبیک، اسک و شاهرود، طزره و بابل گزارش شده است (Fakhr 1975; Corsin and Stampfil 1977; Sadovnikov 1977; Schweitzer & (Kirchner 2003; Vaez-Javadi 2006

مقایسه: فرم گیاهی موردمطالعه در بسیاری موارد، مشابه Pterophyllum schenki است؛ ولی تفاوت در پهنای پینول و فاصلۀ بین پینول‌ها، موجب معرفی آن به‌صورت Pterophyllum cf. schenki شد. گونۀ P. compressum پینول‌های نزدیک به هم، با آرایش متناوب تا کمی متقابل دارد؛ در حالی که در این گونه، سینوس پهنی بین پینول‌ها و آرایش پینول‌ها متقابل است. تراکم رگبرگی در P. compressum30 عدد در سانتی‌متر است؛ ولی در این گونه 35 عدد در سانتی‌متر است. گونۀ P. kochi با راشیس بدون تزیینات و تراکم رگبرگی 20 عدد در سانتی‌متر، از این گونه متمایز است.

Pterophyllum sp. cf. P. longifolium Brongniart1828

Pl. 4, Fig. 2; Text- fig. 1W

توصیف: طول راشیس بیش از 5/7سانتی‌متر با پهنای 1میلی‌متر و با تزیینات طولی است. پینول‌ها مستقیم با زاویۀ نزدیک به قائم و طول بیش از 5/2سانتی‌متر، پهنای 4میلی‌متر به‌صورت دکورانت به راشیس متصل است. فاصلۀ پینول‌ها از هم 4میلی‌متر است و بین آنها سینوسی به‌شکل U وجود دارد. حاشیۀ پینول‌ها کامل و موازی با رگبرگ‌هاست؛ ولی رأس پینول حفظ نشده است. تعداد رگبرگ‌ها 8 عدد در قسمت میانی پینول است و رگبرگ‌ها ساده تا دیکوتومی است.

مقایسه : نمونۀ یافت‌شده به P. longifolium و P. jaejeri شباهت دارد. طبق نظر (Krausel and Schaarschmidt 1966) تفاوت اصلی بین این دو گونه، در نسبت طول به عرض پینول‌هاست. این نسبت در P. longifolium برابر با 7 -6 عدد، به‌ندرت 10 و در P. jaejeri برابر با 12 -10 گاهی 16 عدد است. در هر دو گونه، پینول‌ها با زاویۀ 90 -70 درجه به راشیس متصل و به‌شکل مستقیم، به‌ندرت داسی شکل‌اند؛ اما پینول‌ها در P. longifolium پهن‌تر و کوتاه‌تر است، آرایش آنها متقابل و تراکم رگبرگ‌ها در آن کمتر است؛ علاوه بر این، راشیس تزیینات طولی مشخصی دارد. نمونۀ یافت‌شده در بسیاری از خصوصیات شبیه P. longifolium است؛ ولی با توجه به حفظ‌شدگی ضعیف، به‌صورت Pterophyllum cf. longifolium معرفی می‌شود.

Genus Anomozamites Schimper 1870

Anomozamites sp. A.

Pl. 4, Fig. 4; Text- fig. 1X

توصیف: طول راشیس بیش از 5/5 سانتی‌متر و پهنای آن کمتر از 1 میلی‌متر با تزیینات عرضی است. پینول‌ها به‌شکل مربع با آرایش متناوب، همراه با زاویۀ قائمه به راشیس متصل‌اند. رأس پینول‌ها ترونکه تا گردشده و قاعدۀ آنها به‌صورت نرمال و بدون سینوس است. طول پینول‌ها 8 میلی‌متر و پهنای آ‌نها 6 میلی‌متر است که به‌سمت رأس، این طول کاسته می‌شود. رگبرگ‌ها ظریف، با یک‌بار دیکوتومی و به تعداد 26 -24 عدد در هر پینول هستند.

مقایسه: گونه‌های شبیه به Pterophyllum که طول پینولشان کمتر یا برابر و یا کمی بیشتر از عرضشان باشد، به Anomozamites مربوط‌اند. این جنس از Nilssonia با رگبرگ‌های دیکوتومی و پوشیده‌نشدن راشیس توسط پهنک تشخیص داده می‌شود. جنس‌های مشابه دیگر همچون Teaniopteris یا Nilssoniopteris ازطریق پهنک کامل و بریده‌نشده، متمایز می‌شود.

Anomozamites sp. B.

Pl. 4, Fig. 5; Text- fig. 1Q

توصیف: فروند پنه، طول راشیس بیش از 9سانتی‌متر و پهنای آن کمتر از 1میلی‌متر است که تزیینات عرضی دارد. پینول‌ها شکل چهارگوش طویل، طول 1/1سانتی‌متر با پهنای 8 میلی‌متر دارند که با تمام قاعده به راشیس متصل‌اند. پینول‌های مجاور به هم متصل نیستند و با فاصلۀ 1میلی‌متر از هم، آرایش متقابل و زاویۀ 90 درجه به راشیس متصل‌اند. رگبرگ‌ها موازی با هم، به‌صورت دیکوتومی است و تراکم آ‌نها در هر پینول 18 -17عدد است.

مقایسه: این نمونه از A. minor با پینول‌های کوچک‌تر، تراکم کمتر رگبرگ، آرایش پینول‌ها و از A. thomasi با پینول‌های کوچک‌تر، تراکم رگبرگ کم، شکل پینول‌ها (در A.thomasi گاهی حالت موج‌دار دارد) و با A. major در ابعاد پینول‌ها، فاصلۀ کمتر پینول‌ها از هم و تراکم رگبرگی بیشتر، متفاوت است.

Anomozamites sp. C.

Pl. 8, Fig. 5; Text- fig. 2G

توصیف: فرم بررسی‌شده تنها یک پینول، با 2/2 سانتی‌متر طول است و در قسمت میانی، پهنای 2/8 سانتی‌متر دارد. پینول گرد و همراه با حاشیۀ کامل است. رگبرگ میانی ضخیم است و تزییناتی به‌صورت نقاط عرضی دارد که پهنای آن در قسمت نزدیک به قاعده، 2میلی‌متر و به‌سمت رأس، این پهنا به‌تدریج کاهش می‌یابد. رگبرگ‌های جانبی اکثراً دیکوتومی است و با زاویۀ نزدیک به 60درجه از رگبرگ میانی خارج و با زاویۀ نزدیک به قائم به حاشیه متصل می‌شود. در محل اتصال به رگبرگ میانی، تراکم رگبرگ‌ها 11 عدد در سانتی‌متر است.

Genus Otozamites Braun 1843

Otozamites parallelus Phillips, 1875

Pl. 5, Figs. 1,2; Text- fig. 1R.

توصیف: در این نمونه، پنها به‌شکل خطی- سرنیزه‌ای با طول بیش از 7سانتی‌متر است. راشیس باریک و 1میلی‌متر پهنا دارد. پینول‌ها چهارگوش با رأس گردشده و آرایش متناوب همراه با یک لوبۀ کوچک قاعده‌ای است که این لوبه در پینول‌های رأسی بهتر مشاهده می‌شود. ابعاد پینول‌ها در بخش میانی پن، 1سانتی‌متر طول و 3 میلی‌متر پهنا دارد که به‌تدریج به‌سمت رأس پن، این ابعاد کم و پینول به‌شکل مثلثی می‌شود. رگبرگ‌ها به‌شکل بادبزنی از نیمۀ پایینی پینول و احتمالاً به تعداد بیش از 7 عدد از قاعده خارج و به‌سمت بالا دیکوتومی می‌شود. پینول‌ها با زاویۀ 80 درجه، به راشیس متصل‌اند.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: این گونه با سن آالنین تا باژوسین، از یورکشایر انگلستان (Harris 1969) گزارش شده است.

مقایسه: O. parallelus از O. simpsoni ، توسط پینول‌های طویل و شکل پینول (O. simpsoni پینول‌های سه‌گوش دارد) و از O. graphicus توسط پینول‌های کوچک‌تر همراه با رأس گردشده، متمایز است.

Otozamites sp.A.

Pl. 4, Fig. 6; Text- fig. 1T.

توصیف: فروند پنه، بیش از 3سانتی‌متر طول و پهنای راشیس 2 -5/1میلی‌متر است. پینول‌ها خطی- سرنیزه‌ای، همراه با طول 3/1سانتی‌متر و پهنای 3 میلی‌متر است. رأس پینول‌ها گرد شده و قاعده با حفظ‌شدگی ضعیف است؛ ولی راشیس را پوشانده است، پینول‌ها باهم، هم‌پوشانی دارد و با آرایش متناوب به راشیس متصل است. رگبرگ‌ها با هم موازی و مستقیماً از راشیس منشعب شده‌‌اند؛ در هر پینول 6 عدد است. پینول‌ها با زاویۀ 40 درجه به راشیس متصل شده‌اند.

مقایسه : این نمونه ازلحاظ شکل پینول و لوب‌های قاعده، مشابه O. zirabensis است و تفاوت‌های اصلی، در داشتن پینول‌های متراکم و طویل‌تر است.

Otozamites sp.B.

Pl. 9, Fig. 4; Text- fig. 1S

توصیف: نمونه  با فروند پنه ناقص است، راشیس بیش از 8 سانتی‌متر طول و پهنای 2 میلی‌متر است. پینول‌ها 8/2 سانتی‌متر طول و پهنای 8 میلی‌مترند. شکل کامل پینول مشخص نیست، به‌سمت قاعده، کناره‌های پینول با هم موازی است و به‌سمت رأس از پهنای آن کاسته می‌شود. قاعدۀ پینول‌ها راشیس را کاملاً پوشانده است. پینول‌ها با زاویۀ 40 درجه به راشیس متصل شده است. رگبرگ‌ها به‌شکل بادبزنی است. پینول‌ها آرایش متناوب دارند.

مقایسه: این نمونه با O. gramineus توسط پهنای بیشتر پینول، طول و فاصلۀ کمتر پینول‌ها از هم، با O. askensis به علت داشتن راشیس باریک‌تر، زاویۀ کمتر اتصال پینول‌ها به راشیس، طول و تعداد رگبرگ‌های نامشخص در هر پینول و با O. zirabensis به‌علت داشتن پینول‌های پهن‌تر و طویل‌تر متفاوت است.

Family Cycadaceae (cycads)

Genus Pseudoctenis Seward 1911

Pseudoctenis sp. cf. P. herriesi Harris, 1964

Pl. 5, Figs. 3, 4; Text- fig. 2A

توصیف: طول راشیس بیش از 5 سانتی‌متر و پهنای آن 2میلی‌متر، همراه با تزیینات عرضی است. پینول‌ها داسی‌شکل، رأس پینول‌ها نوک‌ساییده و قاعدۀ دکورانت است. کناره‌های پینول‌ها کامل‌اند و با زاویۀ نزدیک به قائم، به راشیس متصل شده‌اند. سینوس بین پینول‌ها به‌شکل U و پهنای آن 1میلی‌متر است و بزرگ‌ترین پینول 4سانتی‌متر طول و 3 میلی‌متر پهنا دارد. پینول‌ها با آرایش متقابل- متناوب و رگبرگ‌ها به تعداد بیش از 8 عدد در پینول است.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: این گونه به سن تریاس پسین (رتین)- ژوراسیک، برای اولین‌بار از جواهرده- رامسر (Saadat-Nejad 2005) گزارش شده است.

مقایسه: در نمونۀ یافت‌شده، پینول‌ها از کناره‌ها به راشیس متصل‌ و همچنین برخلاف Nilssonia پهنای پینول‌ها با هم برابر است؛ بنابراین این نمونه به جنس Pseudoctenis نسبت داده شد. از مهم‌ترین مشخصه‌های این گونه، داشتن رگبرگ‌های ساده و بدون دیکوتومی است.  P. herriesi به P. depressa نزدیک است؛ ولی شامل پینول‌های پهن‌تر و تراکم رگبرگی کمتر از P. herriesi است.

Pseudoctenis sp. cf. P.?abiekensis Fakhr 1975

Pl. 5, Fig. 5; Text- fig. 1Y

توصیف: فروند پنه، طول راشیس بیش از 3سانتی‌متر و پهنای راشیس 3 -2میلی‌متر با تزیینات طولی- عرضی است. طول پینول 4سانتی‌متر و پهنای آن در محل اتصال به راشیس 4 میلی‌متر، با آرایش متناوب است و به‌سمت رأس پینول این پهنا کاهش می‌یابد. حاشیۀ پینول‌ها کامل است، با زاویۀ نزدیک به قائم به راشیس متصل می‌شود و حاشیۀ پایینی پینول کمی حالت دکورانت دارد. رأس پینول گرد و شکل پینول خطی- کمانی است. سینوس بین پینول‌ها، پهنایی برابر با 3 -2 میلی‌متر دارد و به‌شکل V است. رگبرگ‌ها احتمالاً در بخش میانی پینول، 11 تا 14 عدد است.

مقایسه: نمونۀ یافته‌شده در بسیاری از خصوصیات شبیه به این گونه و علت نام‌گذاری آن به‌صورت Pseudoctenis cf.?abiekensis ، به‌دلیل پهنای کمتر راشیس، تعداد بیشتر رگبرگ‌ها و پهنای کمتر پینول‌هاست.

?Pseudoctenis sp.

Pl. 6, Fig. 1; Text- fig. 2E.

توصیف: فروند پنه، طول راشیس بیش از 4سانتی‌متر و پهنای آن 5/1میلی‌متر بدون تزیینات است. پینول کامل نیست و رأس آن‌ها نیز مشخص نیست. طول آنها بیش از 5/5 سانتی‌متر و پهنای 7 -4میلی‌متر است. حاشیۀ پایینی پینول‌ها دکورانت و حاشیۀ بالایی حالت جمع‌شده دارد و با زاویۀ 80 -70 درجه به‌صورت متناوب به راشیس متصل است. در قسمت میانی، کنارۀ پینول‌ها با هم موازی نیست و کمی حالت برآمده دارد. فاصلۀ بین پینول‌ها 5- 4میلی‌متر است. رگبرگ‌ها به‌صورت موازی با هم، به تعداد 15 عدد از راشیس خارج شده و به 25 عدد در قسمت میانی رسیده‌اند.

مقایسه: در این نمونه شکل پینول مشابهP. oleosa است؛ ولی ریب‌های طولی را در روی راشیس دارد؛ همچنین، فاصلۀ بین پینول‌ها متعدد و تعداد رگبرگ‌های خارج‌شده از راشیس (8 عدد در هر پینول) کمتر است و همچنین جمع‌شدگی قاعدۀ بالایی پینول، کمتر مشاهده می‌شود.

Genus Nilssonia Brongniart 1825

Nilssonia macrophylla (Jacob and Shukla) emend. Schweitzer et al. 2000

Pl. 6, Fig. 2; Text- fig. 2B

توصیف: طول راشیس بیش از 5/13سانتی‌متر و پهنای آن 4 -3 سانتی‌متر است. در روی راشیس، تزیینات طولی وجود دارد و رگبرگ‌ها روی راشیس قرار می‌گیرد. پینول‌ها با قاعدۀ نرمال یا کمی با حاشیۀ پایینی دکورانت و زاویۀ 80 درجه به راشیس متصل‌اند. پینول‌های خطی که از قسمت میانی به بعد، کمی حالت کمانی پیدا می‌کند و پهنای آنها بین 2 -1/1سانتی‌متر است. کنارۀ پینول‌ها کامل، با آرایش متقابل- متناوب و طول بزرگ‌ترین پینول 8/7 سانتی‌متر، فاصلۀ بین پینول‌ها 4میلی‌متر است و سینوسی به‌شکل U ایجاد می‌کند. رگبرگ‌ها ساده و ظریف و تراکم آنها 23 عدد در سانتی‌متر است.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: این گونه از رسوبات به سن ژوراسیک میانی از بلده، گلمکان و کرمان گزارش شده است ( Schweizer et al. 2000; Vaez-Javadi and Pourlatifi 2002, 2004; Vaez-Javadi and Mirzaei-Ataabadi (2006 Vaez-Javadi and Abbasi 2012; مقایسه: N. herriesi نسبت‌به گونۀ معرفی‌شده توسط ابعاد کمتر پینول‌ها و قاعدۀ توسعه‌یافته‌تر پینول‌ها؛ همچنین ازN. syllis توسط ابعاد بیشتر راشیس، پینول و تراکم بیشتر رگبرگ‌ها و از گونۀ N. Ingens توسط پینول‌های پهن‌تر (cm 8) قابل‌تشخیص است.

Nilssonia sp. cf. N. acuminata (presl) Goeppert 1844

Pl. 6, Figs. 3, 4; Text- fig. 2C

توصیف: طول راشیس بیش از 8/6 سانتی‌متر است که توسط رگبرگ‌ها پوشانده می‌شود و پهنای راشیس بیش از 1میلی‌متر است. ابعاد پینول‌ها غیریکنواخت و طول پینول‌ها 6 -1سانتی‌متر است. پینول‌ها پهنای 5/1 سانتی‌متر دارد و با زاویۀ 80 -40درجه (در پینول‌های رأسی) به‌شکل کمانی و با حاشیۀ کامل به راشیس متصل است. پینول‌ها به‌شکل متقابل– متناوب آرایش یافته‌ است. قاعدۀ پینول‌ها کمی دکورانت و رأس پینول‌ها نوک ساییده است. بریدگی بین پینول‌ها تا راشیس ادامه دارد و سینوس بین آنها به‌شکل V است. رگبرگ‌ها ساده، به‌ندرت دیکوتومی و تعداد آن‌ها 17 تا 20 عدد در سانتی‌متر است.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: Nilssonia acuminate به سن تریاس پسین (رتین)- ژوراسیک میانی و در ایران از رسوبات تریاس پسین (رتین) تا ژوراسیک میانی البرز، طزره، فریزی و گلمکان گزارش شده است (Fakhr 1975; Schweizer et al. 2000; Vaez-Javadi and Pourlatifi 2004).

بحث‌وگفتگو: به‌دلیل تراکم رگبرگی بیشتر، کامل‌نبودن پن‌ها و ابعاد بزرگ‌تر پینول‌ها نمونۀ موردمطالعه به‌صورت N. cf. acuminata معرفی شد.

Nilssonia sp.A.

Pl. 6, Fig. 5; Text- fig. 2D

توصیف: فروند پنه و طول بیش از 5/11سانتی‌متر با پهنای 3 میلی‌متر، تزیینات عرضی دارد که احتمالاً اثرات رگبرگ‌هایی است که روی راشیس را می‌پوشاند. پینول‌ها داسی‌شکل و طویل است و در قاعده، روی راشیس را پوشانده است. پینول‌ها کامل نیست، با طولی بیش از 5/4سانتی‌متر و پهنای 5میلی‌متر در قاعده است. زاویۀ اتصال پینول‌ها به راشیس، 85 -80 درجه و به‌صورت متناوب است. قاعدۀ پینول‌ها نرمال است یا کمی حاشیۀ پایینی، حالت دکورانت دارد. فاصلۀ بین پینول‌ها 2میلی‌متر و به‌شکل V است. رگبرگ‌ها به‌صورت ساده و ظریف و به تعداد 16 -14 عدد در هر پینول است.

مقایسه:N. feriziensis از گونۀ فوق، توسط رگبرگ‌های مشخص‌تر با پینول‌های طویل‌تر و بریدگی‌های نامنظم‌تر متمایز است؛ همچنین N. pterophylloides نسبت‌به فرم مورد بررسی، پینول‌های خطی‌تر و رگبرگ‌های کمتری در هر پینول (3 تا 10 عدد) دارد و N. Pseudopterophylloides ازطریق پینول‌های خطی، پهنای کمتر پینول‌ها با 4 عدد رگبرگ در هر پینول از این نمونه قابل‌تشخیص است.

Nilssonia tenuinervis Seward 1900

Pl. 6, Fig. 7; Text- fig. 2I

توصیف: نمونه به‌صورت ناقص است و طول پهنک بیش از 11 سانتی‌متر با پهنای 2سانتی‌متر است. کناره‌های پهنک کامل و موازی است. رگبرگ‌های جانبی با زاویۀ 80 درجه از رگبرگ میانی (راشیس) خارج شده و روی راشیس را پوشانده‌ و در هنگام اتصال به حاشیه، با زاویۀ 75 درجه متصل شده‌ است. رگبرگ‌ها ظریف و تراکم رگبرگی در هر سانتی‌متر 34 -32 عدد است.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: این گونه به سن ژوراسیک و در ایران از رسوبات ژوراسیک پیشین آبیک و دشت خاک در کرمان (Fakhr 1975; Vaez-Javadi and Mirzaei-Ataabadi 2006) گزارش شده است.

مقایسه: N. orientalis پهنک پهن‌تر و کوتاه‌تر دارد و رأس پهنک درN. orientalis گود است؛ درحالی که پهنکN. tenunervis کشیده‌تر و نوک‌تیز است. تراکم رگبرگی درN. orientalis برابر با 40 -14 عدد در سانتی‌متر است؛ درحالی که در N. tenunervis برابر با 40 -35 عدد در سانتی‌متر یا به‌ندرت 50 -30 عدد در سانتی‌متر است. N. undulata با پهنک پهن‌تر و تراکم رگبرگی کمتری (35 -14 عدد در سانتی‌متر) وN. thomasi با تراکم رگبرگی کمتر (32 -20 عدد در سانتی‌متر)، رأس گود و پهنای بیشتر پهنک (5/6 -5 سانتی‌متر) و کناره‌های دندانه‌دار از گونۀ فوق قابل‌تشخیص‌اند.

Nilssonia sp. cf. N. obtusa (Nathorst) Harris 1932

Pl. 6, Fig.6; Text- fig. 2H

توصیف: نمونۀ ناقص، طول پهنک بیش از 20سانتی‌متر و پهنای آن 2سانتی‌متر است و در رأس جمع‌ می‌شود و به 5 میلی‌متر می‌رسد. پهنک، شکلی، خطی و دارای کناره‌های موجی است و در روی آن بریدگی‌های نامنظم وجود دارد. رأس پینول حفظ نشده است؛ ولی با مشاهدۀ نمونۀ مشابه مجاورش، احتمالاً رأس گرد دارد. رگبرگ‌های جانبی با زاویۀ 50 درجه از راشیس خارج و با زاویۀ کمتر به حاشیه متصل می‌شود و تراکم رگبرگی آن 27 عدد در سانتی‌متر است.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: این گونه با سن تریاس پسین (رتین) تا ژوراسیک پیشین از جام گزارش شده است ((Alavi & Baral 1970؛ ولی (Schweitzer et al. 2000) با مطالعاتی که دربارۀ نمونه‌های ایران داشته، آن را به Nilssonia. cf. undulata نام تغییر داده است.

مقایسه: این نمونه‌ با پهنا و تراکم رگبرگی کمتر، نمی‌تواند به N. undulata مربوط باشد. N. tenunervis تراکم رگبرگی بیشتر و پهنک، رأس طویل‌تری را نسبت‌به این فرم دارد. N. orientalis با پهنک پهن‌تر (mm 7/5 -24) و تراکم رگبرگی آن 40 -14 عدد در سانتی‌متر از این فرم متمایز است.

Nilssonia sp.B.

Pl. 7, Fig. 3; Text- fig. 2J

توصیف: نمونه ناقص است و طول پهنک بیش از 6 سانتی‌متر، پهنای رگبرگ میانی کمتر از 2میلی‌متر و پهنای پهنک 2سانتی‌متر است. رگبرگ‌ها سطح فوقانی راشیس را پوشانده‌ است. حاشیۀ پهنک، کمی دارای موج بوده و رأس و قاعدۀ پهنک حفظ نشده است. زاویۀ خروج رگبرگ جانبی از راشیس، 50 درجه است و با زاویۀ نزدیک به 30 درجه، به حاشیه متصل می‌شود. رگبرگ‌ها ساده و ظریف و تراکم آنها 18 عدد در سانتی‌متر است.

Genus Ctenis Lindley and Hutton 1834

Ctenis sp.

Pl. 7, Fig. 1; Text- fig. 2F

توصیف: راشیس به طول 17سانتی‌متر و پهنای 5 میلی‌متر، با تزیینات طولی است. طول پینول‌ها 2/3سانتی‌متر با پهنای 5/1سانتی‌متر است. پینول دندانی‌شکل و با تمام پهنا به راشیس متصل است، رأس نوک ساییده و قاعدۀ نرمال، تا کمی دکورانت دارد. کناره‌های پینول کامل، با زاویۀ 90 درجه و با آرایش متوالی- متناوب به راشیس متصل است. رگبرگ‌ها موازی و با زاویۀ 90 درجه از راشیس خارج شده، بعد از دیکوتومی‌شدن به هم متصل شده و شبکه‌های طویلی را ایجاد کرده‌اند. در هر پینول 9 عدد رگبرگ و فاصله 1 میلی‌متر از هم قرار دارند.

Order Ginkgoales

Family Ginkgoaceae

Genus Ginkgoites Seward 1900

Ginkgoites sp. cf. G. sibirica Heer, 1876

Pl. 7, Fig. 2; Text- fig. 2O

توصیف: به افق 2 با دمبرگ حفظ‌نشده مربوط است. نمونه 5 لوب به‌شکل بیضی دارد، پهنا، 7 میلی‌متر و طول، بیش از 5/4 سانتی‌متر است. کنارۀ لوب‌ها کامل با رأس گرد و بریدگی بین لوب‌ها عمیق است. در هر لوب 9 -8 رگبرگ است و در بین رگبرگ‌ها خطوط ظریفی وجود دارد. زاویۀ قاعده‌ای برابر با 90 درجه است.

بحث‌وگفتگو: به‌علت مشاهده‌نشدن تعداد کامل لوب‌ها، تعداد بیشتر رگبرگ‌ها در هر لوب و اندازۀ بزرگ‌تر لوب‌ها، فرم موردمطالعه به‌صورت Ginkgoites cf. Sibirica معرفی شد.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: این گونه به سن ژوراسیک پیشین؟- میانی و در ایران اولین‌بار از رسوبات ایران مرکزی و کرمان گزارش شده است (Poliansky and Safronov 1972).

Ginkgoite yimaensis Zhiyan and Bole 1989

Pl. 7, Fig. 4; Pl. 8, Fig. 1; Text- figs. 2 Q, R

توصیف: از افق 2 است و یک دمبرگ مشخص به طول بیش از 1 سانتی‌متر دارد که در بالا توسط یک بریدگی عمیق، به دو بخش سمت راست و سمت چپ تقسیم می‌شود و لوب‌های دو طرف (به‌استثنای لوب شماره 3) با هم قرینه است. سینوس بین لوب‌ها به‌شکلU است. لوب‌ها تخم‌مرغی معکوس است که رأس آن‌ها کامل حفظ می‌شود؛ ولی احتمالاً نوک ساییده است و پهنای لوب‌ها در قسمت میانی 3/1سانتی‌متر و طولشان 5/4سانتی‌متر است. تعداد رگبرگ‌ها در هر لوب، 19 عدد موازی با حاشیۀ لوب و ساده تا دیکوتومی است که در قسمت رأس، حالت همگرا پیدا می‌کند. فاصلۀ بین رگبرگ‌ها از هم، 1میلی‌متر است. زاویۀ قاعده‌ای نزدیک به 160 درجه است.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: این جنس تاکنون از ایران گزارش نشده و اولین‌بار از چین به سن ژوراسیک میانی گزارش ‌شده است.

مقایسه: گونۀ G. yimaensis توسط تعداد لوب‌های کمتر و رگبرگ‌های بیشتر از G. lepida، با زاویۀ قاعده‌ای بیشتر و تعداد رگبرگ‌ها در هر سانتی‌متر از G. khorassanicus، ابعاد و رگبرگ‌ها در هر سانتی‌متر از G. sibirica، تعداد لوب‌های بیشتر و تعداد رگبرگ‌های کمتر در هر سانتی‌متر از G. huttoni متمایز است.

Ginkgoites sp.

Pl. 8, Fig. 2; Text- fig. 2P

توصیف: فرم موردمطالعه به‌صورت ناقص است و دمبرگ لوب‌ها مشخص نیست. طول هر لوب 6سانتی‌متر و پهنای آنها در بخش میانی 2سانتی‌متر است. رگبرگ‌ها یک‌بار دیکوتومی و به فاصلۀ 2 میلی‌متر از هم و به تعداد 11 عدد مشاهده می‌شوند. لوب‌ها دوکی‌شکل، همراه با رأس گرد است.

بحث‌وگفتگو: دلیل معرفی به‌صورت sp. پهنای بیشتر پینول و فاصلۀ زیاد رگبرگ‌ها از هم است.

Genus Baiera Braun 1843

and Hutton) Braun 1843 Baiera furcata (Lindley

Pl. 8, Fig. 3; Text- fig. 2U

توصیف: نمونه ناقص بوده، رأس لوب‌ها و دمبرگ به‌صورت کامل حفظ نشده است. پهنک در ابتدا توسط یک بریدگی عمیق، به دو بخش تقسیم شده و هر بخش خود 3 -2 بار دیکوتومی شده است. لوب‌ها به‌شکل خطی و پهنای آنها در محل دیکوتومی‌شدن، 3میلی‌متر بوده که به‌سمت بالا به 1میلی‌متر رسیده است. رأس لوب‌ها با آثاری که از آن‌ها باقی است، احتمالاً نوک ساییده است. طول بلندترین لوب (از رأس تا محل دمبرگ)، 5/8 سانتی‌متر است و تعداد رگبرگ‌ها 4 -3 عدد در هر لوب است. زاویۀ قاعده‌ای برابر با 70 درجه است.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: این گونه به سن ژوراسیک و توسط (Schweitzer and Kirchner 1995)، از رسوبات رتو- ژوراسیک البرز و افغانستان و (Saadat-Nejad 2005) از برش گاورمک (رامسر- جواهرده) گزارش شده است.

مقایسه: B. furcata با پهنای لوب‌های کمتر، تعداد لوب‌های بیشتر، مشخص‌تر و رگبرگ‌های ظریف‌تر از B. gracilis جدا می‌شود.

Genus Phoenicopsis Heer 1876

Phoenicopsis sp. cf. P. angustifolia Heer 1876

Pl. 7, Fig. 5; Text- fig. 2S

توصیف: فرم گیاهی موردمطالعه، با 8 لوب بدون دیکوتومی به‌صورت فراهم، همراه با قاعدۀ گره‌دار است. در روی گره، فلس‌های کوچک وجود دارد. لوب‌ها به‌صورت باریک و خطی، به طول بیش از 7سانتی‌متر با پهنای 2میلی‌متر در قسمت میانی‌اند. رگبرگ‌ها بیش از 6 عدد در هر لوب است.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: جنس Phoenicopsis تاکنون از نهشته‌های تریاس پسین (رتین)- کرتاسه و Phoenicopsis angustifolia از نهشته‌های زغال‌دار ناحیۀ کلمرد، کارمزد و زیرآب توسط (Kilpper 1971; Vassiliev 1984) گزارش شده است.

Genus Sphenarion Harris 1974

Sphenarion sp.

Pl. 8, Fig. 4; Text- fig. 2T

توصیف: نمونه ناقص و با توجه به نمونه‌های مشابه مجاور، احتمالاً قاعده دارای گره است؛ چهار لوب اصلی دارد که بعد از دیکوتومی‌شدن به 7 عدد رسیده است. زاویۀ خارجی 45 درجه است. لوب‌ها به‌صورت خطی است و رأس آ‌نها مشخص نیست. پهنا در قسمت میانی، 2 میلی‌متر و طول بلندترین لوب بیش از 9 سانتی‌متر است. به‌سمت قاعده، پهنای لوب‌ها کمتر می‌شود. تعداد رگبرگ‌ها در لوب‌های نهایی 8 -6 عدد است که ساده و به‌ندرت دیکوتومی است.

مقایسه: Czekanowskia با لوب‌های پهن‌تر، تعداد کمتر دیکوتومی در لوب‌ها و رأس نوک‌تیز و طویل‌تر از Sphenarion متمایز می‌شود؛ همچنینPhonicopsis برخلاف Sphenarion لوب‌های پهن‌تری دارد، فراهم و معمولاً ساده است.

Order Coniferales

Genus Podozamites Braun, 1843

Podozamites distans (Presl) Braun, 1843

Pl. 8, Fig. 6; Text- fig. 2L

توصیف: راشیس به طول 5 سانتی‌متر و پهنای کمتر از 2 میلی‌متر است. فروند پنه و در روی آن، شیارهای طولی مشاهده می‌شود. پینول‌ها با دمبرگی به طول 5/2میلی‌متر، با آرایش مارپیچی به راشیس متصل‌ است. پهن‌ترین بخش پینول در قسمت میانی (1سانتی‌متر) و کناره‌های آن با هم موازی است. رگبرگ‌ها موازی با هم و به تعداد 11 عدد از پینول‌ها خارج می‌شود، به‌سمت بالا دیکوتومی می‌شود و به 15 عدد می‌رسد.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: این گونه به سن تریاس پسین (رتین) تا ژوراسیک میانی از لالون، فارسیان، گاجره، قزوین، طزره، زیرآب و دماوند گزارش شده است (Barnard 1967; Fakhr 1975; Corsin and Stampfli 1977; Schweizer and Kirchner 1996).

Podozamites lanceolatus ( Lindley and Hutton) Braun 1843

Pl. 9, Fig. 1; Text- fig. 2M

توصیف: فروند پنه، طول راشیس 6سانتی‌متر و پهنای آن کمتر از 1میلی‌متر، همراه با تزیینات طولی است. پینول‌ها دمبرگ دارد که با زاویۀ 40 -20 درجه و آرایش مارپیچی به حالت دیستیک، به راشیس متصل است. پینول به‌شکل سرنیزه‌ای، به طول 5 سانتی‌متر و پهنای 1سانتی‌متر است که از یک‌دوم طول پینول به‌سمت رأس پهنا، به‌تدریج کم می‌شود و در رأس، به 3 میلی‌متر می‌رسد. رأس پینول مشاهده نمی‌شود؛ ولی با مشاهدۀ نمونه‌های کناری، احتمالاً نوک پینول‌ها گرد (نوک ساییده) است. کناره‌های پینول با هم موازی نیست. فاصلۀ دو پینول مجاور هم در یک سمت راشیس، 1 سانتی‌متر است. تعداد رگبرگ‌ها در یک‌دوم طول پینول، بیشتر از 21 عدد است که به‌علت اکسیده‌بودن سطح برگ، حالت دیکوتومی رگبرگ‌ها مشاهده نمی‌شود.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: سن P. lanceolatus و P.distans از تریاس پسین (رتین)- ژوراسیک میانی است و در ایران در نقاط مختلف ازجمله آبیک ، شمشک، فریزی گزارش می‌شود (Fakhr 1975).

مقایسه: P.distans با شکل نزدیک به بیضی، رأس پینول جمع می‌شود؛ نوک‌دار و نسبت طول به عرض، کمتر از P. lanceolatus تفکیک می‌شود. P.lanceolatus با موازی‌نبودن کناره‌های پینول در قسمت میانی، رأس نوک ساییده و تعداد رگبرگ‌های کمتر از P. paucinervis متمایز است.

Podozamites sp.

Pl. 9, Fig. 3; Text- fig. 2N

توصیف: فروند پنه، طول راشیس 6سانتی‌متر و پهنای آن کمتر از 1میلی‌متر است. پینول‌ها به‌شکل خطی (کناره‌های موازی)، با زاویۀ 50 درجه و آرایش مارپیچی به راشیس متصل است. به‌علت کامل‌نبودن نمونه، نوک آن مشاهده نمی‌شود. پینول‌ها دمبرگ دارد و طول دمبرگ آنها 1میلی‌متر است. طول پینول بیش از 5 سانتی‌متر، پهنای آن 6 -5 میلی‌متر و فاصلۀ بین آنها 7 میلی‌متر است. رگبرگ‌ها ساده و موازی با هم، به تعداد 13 عدد در هر پینول است.

مقایسه: این نمونه ازلحاظ شکل ظاهری، مشابه angustifolius P. و P. distas است؛ ولی با توجه به تعداد رگبرگ‌ها در P. angustifolius (برابر با 8 تا 10 عدد در هر پینول) و همچنین در P. distans (برابر یا بیشتر از 15 عدد) نمونۀ فوق را نمی‌توان به این دو گونه نسبت داد.

Genus Pagiophyllum Heer, 1881

Pagiophyllum sp. cf. P. peregrinum (Lindly and Hutton) Heer, 1881

Pl. 9, Fig. 2; Text- fig. 2K

توصیف: طول فروند 5/6سانتی‌متر است که به‌دلیل پوشیده‌شدن توسط پینول‌ها، پهنای آن را نمی‌توان اندازه‌گیری کرد. پینول‌ها زبانه‌ای‌شکل و تک‌رگبرگی و همراه با حاشیۀ پایین دکورانت و رأس نوک سائیده است. طول پینول 5 میلی‌متر تا 1سانتی‌متر و پهنای آن 2میلی‌متر در قسمت میانی است که به‌سمت رأس، پهنا کاهش می‌یابد. پینول‌ها با زاویۀ 20 -10 درجه و آرایش مارپیچی و حالت دیستیک (جهت‌یافتگی پینول‌ها در دو جهت) به راشیس متصل شده‌ است.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: P. peregrinum به سن تریاس پسین (رتین)- ژوراسیک و از شاهرود (Sadovnikov 1977) گزارش شده است.

مقایسه: الف) این گونه ازنظر ابعاد، شکل ظاهری پینول و نحوۀ آرایش آنها بر راشیس، مشابه P. peregrinum است؛ ولی به‌دلیل فشرده‌نبودن پینول‌ها، بر  راشیس به‌صورت.cf معرفی شده است. از طرف دیگر نمونۀ توصیف‌شده، دو تفاوت اساسی با P. ruttneri دارد: 1- پینول‌های فشرده (این فشردگی نسبت‌به گونۀ P. peregrinum کمتر است) 2- جهت‌یافتگی پینول‌ها در دو جهت که این خصوصیات در P. ruttneri مشاهده نمی‌شود.

Genus Pityophyllum Nathorst, 1897

Pityophyllum longifolium Nathorst, 1897

Pl. 7, Fig. 6; Text- fig. 2V

توصیف: نمونۀ ناقص، طول پینول بیش از 8 سانتی‌متر و پهنای 6میلی‌متر است. کناره‌های پینول کامل و با هم موازی‌اند. پینول‌ها، یک رگبرگ دارد و تا انتها مشخص است. شکل پینول‌ها خطی- سرنیزه‌ای، با نوک سائیده است. تمام این پینول‌ها، به‌صورت مستقل از راشیس پیدا شد.

پراکندگی چینه‌شناسی و جغرافیایی: سن گونۀ ژوراسیک، آغازی تا میانی و از سوئد و یورکشایر (Nathorst 1875; Harris 1979) گزارش شده است.

Petrified wood

Pl. 9, Fig. 5

توصیف: در افق 2 قطعات بزرگی از چوب‌های فسیل دیده شد. به‌علت سنگی‌شدن، بررسی ساختمان داخلی و شناسایی آن، امکان‌پذیر نبود. طول بیشتر نمونه‌ها بیش از 40سانتی‌متر و قطر آنها بیش از 15سانتی‌متر است. تزیینات روی ساقه‌ها، به دو صورت شیارهای طولی، یا شبکه‌های نامنظم چهارضلعی است. مخروطیان، تزیینات نامنظم شبکه‌ای در روی ساقه دارند و برخی از این چوب‌های فسیل ممکن است، به این گروه مربوط باشند. از طرفی خطوط افقی و توخالی‌بودن ساقه‌ها، احتمالاً نشان‌دهندۀ وجود ساقۀ‌ اسفنوفیت‌هاست.

اهمیت ماکروفسیل‌های گیاهی موردمطالعه در تعیین سن نسبی و تطابق

 در افق 1 فراوانی Ctenis, Clathropteris, Equisetites, Neocalamites، بیشتر است و براساس سن نسبی ارائه‌شده برای گونه‌های این جنس‌ها در بخش سیستماتیک، این افق نشان‌دهندۀ سن؟ تریاس پسین (رتین)- ژوراسیک پیشین (حد زیرین شمشک) است. به‌علت یافت‌نشدن نمونه‌ای که شاخص تریاس پسین (رتین) باشد، در این مورد قطعیت وجود ندارد؛ ولی با این حال، سن نسبی گونه‌های معرفی‌شده، قدیمی‌تربودن این افق را نسبت‌به افق 2 نشان می‌دهد و با توجه به شواهد لیتولوژیکی، افق موردمطالعه و تحقیقات Repin 1978))، احتمالاً این رخنمون به؟ بخش کلاریز تا حد زیرین سازند جواهرده در زون ساختاری-رخساره‌ای البرز شمالی مربوط است. در افق 2، حضور فراوان گونه‌های مربوط به Cladophlebis, Podozamites, Marattiopsis, Annulariopsis, Pterophyllum, Nilssonia, Coniopteris, Otozamites, Baiera و G. yimaensis و طبق سن نسبی آ‌نها، این افق بیانگر سن ژوراسیک پیشین تا؟ میانی (آآلنین) است. بر این اساس، جایگاه چینه‌شناسی این افق، مشابه بخشی از سازند جواهرده (هم‌ارز بخش آلاشت تا حد زیرین بخش انن از البرز مرکزی) در زون ساختاری- رخساره‌ای البرز شمالی است Repin 1978)).

مقایسه ماکروفسیل‌های گیاهی افق 1 و 2 با زون‌های گیاهی

براساس زون‌بندی‌های گیاه که توسط(Assereto 1968; Stocklin 1972; Fahkr 1975; Corsin and Stampfli 1977; Vassiliev 1984) برای سازند شمشک بیان‌ می‌شود، می‌توان هم‌ارزی افق‌های 1 و 2را به‌صورت زیر بیان کرد:

1- افق 1 را براساس ,Equisetites, Neocalamites, podozamites distans, Clathropteris cf. obovata, Clathropteris meniscoides می‌توان معادل زون گیاه‌دار دورود، شمشک–اشتر از شمشک و بخشی از زون پایینی درۀ نور و افق 2 را براساس C.hymenophylloides هم‌ارز زون گیاه‌دار شمشک – اشتر تا بخشی از زون گیاهی وسک گاه، از شمشک و زیر زون بالایی از درۀ نور دانست.

2- براساس فلورزون‌ها و سنی که(Stocklin 1972) برای این زون‌ها معرفی می‌کند، می‌توان افق 1 را معادل با زون A و افق 2 را معادل زون گیاهی A تا حد زیرین زون گیاهی C دانست.

3- با توجه به تقسیم‌بندی‌های انجام‌شده توسط (Corsin and Stampfli 1977)، افق 1 براساس C. meniscoides مشابه زون گیاهی II , I و افق 2 با حضور فرم‌های گیاهی Nilssonia, Cladophlebis, Marattiopsis, Podozamites مشابه لایه‌های واقع در دو کیلومتری جنوب غرب فارسیان است و با حضور C. hymenophylloides مشابه زون II و III است.

4- (Fahkr 1975) مطالعات وسیعی در مناطق مختلف البرز انجام داد و تنها معتقد به حضور دو زون گیاهی A, B در ایران است. با حضورmeniscoides, Neocalamites,… C. افق 1 به سن تریاس پسین (رتین)؟- ژوراسیک پیشین را می‌توان هم‌ارز افق گیاهی A و براساس C. hymenophlloides, A. simpsoni افق 2 به سن ژوراسیک پیشین-؟ میانی (آآلنین) را می‌توان معادل تمام زون A و بخشی از زون B، دانست.

بازسازی محیط تشکیل رسوبات موردمطالعه

توزیع و پراکنش گونه‌های گیاهی در هر اقلیمی، به‌شدت تحت تأثیر رژیم رطوبتی و حرارتی محیط آنهاست. زمان حال، کلید گذشته است. امروزه برای بازسازی شرایط زیستی گیاهان فسیل، از مطالعۀ شرایط زیستگاهی نمونه‌های خویشاوندی امروزی آنها استفاده می‌شود که با تغییر در روند دما و نزولات جوی، ترکیبات جوامع گیاهی تغییر می‌کند. مقایسۀ بین نمونه‌های فسیلی با گونه‌های نزدیک و مشابه امروزی آنها، شاید خیلی تطبیق نکند؛ با این حال بعضی از گروه‌ها می‌توانند معرف بوم‌شناسی و آب‌وهوای محیط‌زیست خود باشند (Vassiliev 1984).

در افق 1 بیشترین تنوع مربوط به سرخس‌هاست و بعد از آن مخروطیان، اسفنوفیت‌ها و سیکادوفیت‌ها قرار دارد. با درنظر گرفتن فراوانی درخور توجه Ctenis به‌ترتیب سیکادوفیت‌ها، مخروطیان، سرخس‌ها و اسفنوفیت‌ها بیشترین فراوانی را داشته‌اند. فراوانی Ctenis، اسفنوفیت‌ها و سرخس‌ها در این افق با لیتولوژی شیل، سیلتستون و میان لایه‌هایی از زغال، نشان‌دهندۀ محیط کم ارتفاع است. در این افق، با توجه به میزان فراوانی و پراکندگی نمونه‌های گیاهی، احتمالاً پوشش‌های گیاهی متراکمی وجود نداشته و براساس شکل ارائه‌شده توسط Vassiliev 1984)) در بازسازی شرایط زیستی جوامع گیاهی، احتمالاً جلگه‌ای همراه با پستی‌وبلندی و شبکه‌ای از رودخانه‌ها بوده است. در داخل دشت و نزدیک برکه‌ها، اکئوزیتال‌ها و سرخس‌ها قرار داشته؛ ولی در ارتفاعات بالاتر و کمی دورتر از این برکه‌ها، پوشش‌هایی از سیکادوفیت‌ها و کنیفرها با برگ‌های پهن و بزرگ بوده‌اند. آب‌وهوای حاکم بر این افق در زمان تشکیل نهشته؟ تریاس پسین (رتین)- ژوراسیک پیشین، گرم با رطوبت بیشتر و ارتفاع کمتر نسبت‌به افق 2 بوده است. (شکل 4).

افق شمارۀ 2 را می‌توان برحسب فراوانی نسبی فرم‌های گیاهی موجود، به 3 واحد A, B, C به شرح ذیل تقسیم کرد: در واحد شمارۀ A ، Marattiopsis بیشترین فراوانی را دارد؛ سپس Cladophlebis, Podozamites قرار دارد. در واحد B که بالاتر از واحد 1 است، فراوانی جنس‌ها به‌ترتیب زیر است.

Podozamites> Cladophlebis> Nilssonia> Pterophyllum> Ginkgoites, Phlebopteris, Anomozamites, Otozamites, Baiera, Pagiophyllum.

واحد شمارۀ C ازلحاظ تنوع گیاهی، مشابه واحد B است؛ با این تفاوت که در این واحد Annulariopsis, Coniopteris نیز حضور دارد.

به‌طورکلی در افق 2، سیکادوفیت‌ها بیشترین تنوع و پراکندگی را داشته؛ ولی به‌ترتیب مخروطیان، سرخس‌ها، سیکادوفیت‌ها، ژینکوفیت‌ها و اسفنوفیت‌ها فراوان‌ترین گروه‌ها بوده‌اند. براساس شکل ارائه‌شده توسط Vassiliev 1984))، در بازسازی شرایط زیستی، جوامع گیاهی این افق در ژوراسیک پیشین-؟ میانی (آالنین) دشت وسیعی در نزدیکی دریا بوده است که در داخل دشت، نزدیک به رود، اسفنوفیت‌ها و در فواصل دورتر به‌ترتیب با افزایش ارتفاع و کاهش رطوبت سرخس‌ها، سیکادوفیت‌ها، کنیفرها و ژینکوفیت‌ها رشد می‌کرد؛ احتمالاً رطوبت لازم برای سیکادوفیت‌ها، توسط همین دریا تأمین می‌شد (شکل 5). خردشدن قطعات فسیلی، عدم‌حضور ریشه و قرارگرفتن کنار هم گیاهان مربوط به ارتفاعات مختلف، همگی دال بر نابرجابودن آ‌نهاست. آب‌وهوای حاکم بر این افق، احتمالاً گرم تا معتدل، با رطوبت بالا در قسمت‌های پایین و رطوبت کمتر در قسمت‌های بالاتر است.

نتیجه

 نتایج حاصل از مطالعۀ نهشته‌های سازند شمشک در مقطع چینه‌شناسی رودبار، البرز غربی به شرح ذیل است:

• ماکروفسیل‌های گیاهی سازند شمشک در دو افق 1 (در منطقۀ کوشک، جنوب رودبار) و افق 2 (در شمال رودبار) برای تعیین سن نسبی و بازسازی شرایط محیط تشکیل رسوبات دربرگیرنده، مطالعه شدند.
• فرم‌های گیاهی افق 1 در رسوبات شیل، سیلتستون و ماسه‌سنگ‌های دانه‌ریز نهشته‌شده و رسوبات دربرگیرندۀ سنگواره‌های گیاهی افق 2، اغلب از نوع ماسه‌سنگ، سیلتستون با میان‌لایه‌هایی از زغال‌سنگ بوده است.
• بررسی ماکروفسیل‌های گیاهی دو افق، به شناسایی 32 گونه (متعلق به 22 جنس) با حفظ‌شدگی خوب و نمونه‌هایی از چوب فسیل منجر شد.
• این بررسی به شناسایی چهار شاخه اسفنوفیت‌ها، فیلیکوفیت‌ها، سیکادوفیت‌ها و مخروطیان، به عنوان اولین گزارش از افق 1 (جنوب رودبار)، منجر شد.
• مجموعۀ گیاهی افق 2، به اسفنوفیت‌ها، فیلیکوفیت‌ها، سیکادوفیت‌ها، ژینکوفیت‌ها و مخروطیان تعدادی چوب فسیل مربوط است. سه گونۀ Cladophlebis roesserti, Otozamites parallelus, Ginkgoites yimaensis که در این مطالعه شناسایی شد، برای اولین‌بار از ایران گزارش می‌شود.
• براساس گسترش چینه‌شناسی ماکروفسیل‌های گیاهی هر دو افق، احتمالاً افق 1 به سن تریاس پسین (رتین)؟- ژوراسیک پیشین و افق 2 ژوراسیک پیشین-؟ میانی (آالنین) بوده است.
• با مقایسۀ ماکروفسیل‌های گیاهی با زون‌های گیاهی، می‌توان افق 1 را با حضور ,Equisetites, Neocalamites, podozamites distans, Clathropteris cf. obovata, Clathropteris meniscoides معادل زون گیاه‌دار شمشک–اشتر از شمشک و بخشی از زون پایینی درۀ نور، زون A از البرز مرکزی، مشابه زون گیاهی I و II از البرز شرقی و با توجه به تقسیم‌بندی (Fakhr 1975) هم‌ارز افق گیاهی A از البرز دانست.
• افق 2 هم‌ارز زون گیاه‌دار شمشک – اشتر، تا حد زیرین زون گیاهی وسک گاه از ناحیۀ شمشک و زیر زون بالایی از درۀ نور است؛ همچنین معادل زون گیاهی A تا بخشی از زون گیاهی C و با شناسایی فرم‌های گیاهی Nilssonia, Cladophlebis, Marattiopsis, Podozamites مشابه لایه‌های واقع در جنوب غرب فارسیان و مشابه زون II و III از البرز شرقی است و براساس (Fakhr 1975) با حضور C. hymenophlloides, A. simpsoni این افق به سن ژوراسیک پیشین-؟ میانی (آآلنین) را می‌توان معادل تمام زون A و بخشی از زون Bدر البرز دانست.
• در افق 1 بیشترین تنوع گیاهی، به سرخس‌ها مربوط است و بعد از آن مخروطیان، اسفنوفیت‌ها و سیکادوفیت‌ها قرار دارد. در این افق، احتمالاً پوشش‌های گیاهی متراکمی وجود نداشته و احتمالاً جلگه‌ای همراه با پستی‌وبلندی بوده است. آب‌وهوای حاکم بر این افق در زمان تشکیل نهشته‌های تریاس پسین (رتین)؟- ژوراسیک پیشین، گرم و مرطوب و ارتفاع کمتر نسبت‌به افق 2 بوده است.
• در افق 2 ازلحاظ فراوانی به‌ترتیب مخروطیان، سرخس‌ها، سیکادوفیت‌ها، ژینکوفیت‌ها و اسفنوفیت‌ها قرار داشته‌اند. این افق در ژوراسیک پیشین-؟ میانی (آالنین) دشت وسیعی بود که توسط کوه‌ها احاطه می‌شد. خردشدن قطعات فسیلی، عدم‌حضور ریشه و قرارگرفتن کنار هم گیاهان مربوط به ارتفاعات مختلف، همگی دال بر نابرجابودن آن‌هاست. آب‌و‌هوای حاکم بر افق مذکور، در زمان تشکیل رسوبات ژوراسیک پیشین-؟ میانی (آالنین) احتمالاً گرم تا معتدل بوده است.

سپاسگزاری

نویسندگان از آقایان دکتر مهدی یزدی و دکتر کمال‌الدین بازرگانی، برای معرفی/ همراهی در بازدید اولیه از منطقۀ موردمطالعه قدردانی می‌کنند. از آقای دکتر محمدصادق فخر، برای کمک و راهنمایی‌های ارزنده در شناسایی نمونه‌های فسیلی؛ همچنین از آقای دکتر Popa و خانم دکتر Van conijnenburg به‌دلیل رهنمودهای ارزنده‌شان تشکر و قدردانی می‌کنیم.